تعارض منافع در نگارش
تعارض منافع در دو بعد اقتصادی و غیراقتصادی ظهور می‌یابد که این تعارض منافع در امر نگارش موجب می‌شود که هیئت تحریره، داوران، نویسندگان از انجام فعالیت اصلی خود و رعایت امانت و صداقت در امر نگارش دور شوند که در صورت رخداد چنین امری سلامت آحاد جامعه به خطر می‌افتد. این پژوهش درصدد رفع این پدیده و راه‌های مقابله با آن است.
وجود تعارض در منافع به خودی خود به عنوان یک امر منفی تلقی نمی‌گردد، البته به شرط آن که هر یک از افراد به طور صادقانه نسبت به افشای آن اقدام نمایند.
تعارض در منافع (Conflict of interests) با نام‌های دوگانگی در تعهد (Dual commitments)، تناقض در منافع (Competing interests) و تناقض در صداقت (Competing loyalties) نیز شناخته می‌شود. تعارض در منافع به این معنی است که هر یک از افرادی که در امر نگارش، بررسی، چاپ و انتشار دستاوردهای پژوهشی نقشی را بر عهده دارند، دارای ارتباطات شخصی، عقیدتی، سیاسی، آکادمیک و یا اقتصادی هستند که بر روی تصمیم آن در جهت چاپ یک مقاله تأثیر ناعادلانه و یا نامعقولی را بر جای خواهد گذاشت.
به دلیل ضرورت آشنایی با تعارض منافع این مقاله ابتدا، افراد دخیل در امر چاپ و انتشار مقالات علمی را مورد بررسی قرار داده، سپس به انواع تعارض در منافع اشاره می‌کند. در انتهای مقاله نیز به جنبه‌های گوناگونی از تعارض در منافع اشاره شده، که برای هر یک از افراد درگیر در چاپ و انتشار مقالات علمی رخ می‌دهد.
انواع تعارض منافع
تعارض منافع به دو حوزه‌ی اقتصادی و غیراقتصادی طبقه‌بندی می‌شود. تعارض در منافع اقتصادی یعنی هر کدام از افراد در این فرایند نگارش و انتشار دارای وابستگی‌های اقتصادی باشند به گونه‌ای که این وابستگی‌ها بر تصمیمات آنان تاثیر بگذارد. تعارض در منافع غیراقتصادی به ارتباطات شخصی، عقیدتی، سیاسی و آکادمیکی افراد ذی‌ربط بازمی‌گردد که تاثیرات مشابه تعارض در منافع اقتصادی را در برخواهد داشت.
حال می‌توان تعارض‌های منافع را در دسته‌بندی‌های گوناگون در دو حوزه‌ی اقتصادی و غیراقتصادی تقسیم‌بندی کرد:
- تعارض در منافع برای نویسندگان
- تعارض در منافع برای سردبیران، همکاران آن‌ها و هیئت تحریریه مجلات
- تعارض در منافع برای همتایان
مقابله با تعارض در منافع
مهمترین اصل در مقابله با تعارض در منافع، افشای آن در اولین فرصت است، چرا که عدم افشای آن ممکن است به رد شدن مقاله قبل از چاپ و یا حتی باز پس‌گیری (Retraction) مقاله پس از چاپ آن منجر گردد. از همین رو، نویسندگان بایستی به هنگام ارسال مقاله خود، احتمال هر گونه تعارض در منافع را به صورت کتبی به سردبیر مجله اعلام نمایند.
سردبیر، همکاران وی و اعضای هیأت تحریریه نیز در صورتی که تشخیص دهند دچار تعارض در منافع می‌گردند، باید این موضوع را علنی نموده، جریان بررسی مقاله را به همکار دیگری واگذار نمایند. همین نکته برای همتایان و داوران نیز صدق می‌کند. به عبارت دیگر، آن‌ها نیز بایستی در صورت بروز تعارض در منافع در داوری یک مقاله، موضوع را به سردبیر و یا همکاران و اعلام نموده، تا آن‌ها بتوانند داور دیگری را برای بررسی مقاله انتخاب نمایند.
مشکلات موجود در افشای تعارض در منافع
- آیا محدوده و با مقدار خاصی را باید برای بیان تعارض در منافع در نظر گرفت؟
- از طرف دیگر محدوده زمانی برای بیان تعارض در منافع چقدر است؟
- آیا اگر نویسندهای ۱۰ سال پیش وابستگی اقتصادی به یک شرکت دارویی داشته است، آیا امروز که مقاله‌ای را برای چاپ ارسال می‌نماید، باید موضوع وابستگی اقتصادی قبلی خود را اعلام کند؟
وجود تعارض در منافع به خودی خود به عنوان یک امر منفی تلقی نمی‌گردد، البته به شرط آن که هر یک از افراد به طور صادقانه نسبت به افشای آن اقدام نمایند. خوشبختانه، مجلات حوزه سلامت هر روز بیشتر از روز گذشته به برخورد صحیح با این پدیده اقدام نموده اند. نتایج یک مطالعه اخیر نشان می‌دهد که ۸۹ درصد از مجموع ۲۵۶ مجله تحت بررسی، دارای سیاست روشنی در خصوص تعارض در منافع بوده، به این نکته مهم در دستورالعمل نویسندگان خود اشاره کرده اند. هر چند که برخی از شواهد نشان می‌دهند که ممکن است همه افراد در افشای تعارض در منافع خود صداقت کامل نداشته باشند. اما با توجه به رشد روز افزون نشر علم در ایران، فروری است که تمام نشریات داخل کشور نیز سیاست روشنی را در قبال این موضوع بسیار مهم اتخاذ نمایند.
منبع
- رضائیان، محسن. ۱۳۸۹٫ «مروری بر تعارض در منافع در نگارش، بررسی و چاپ دستاوردهای دانشمندان علوم سلامت» . مجله تحقیقات نظام سلامت، سال ششم، شماره اول، بهار ۱۳۸۹٫ صص. ۱۵۰-۱۵۶٫
سپاس
سپاس از شما