مشکلات شاخص ادراک فساد و نحوه درست تحلیل آن

گزارش پیش‌رو به نحوه محاسبه شاخص ادراک فساد، تفاوت ادراک فساد با تجربه فساد، هفت مشکل جدی شاخص ادراک فساد، عوامل موثر بر ادراک فساد در سطح خرد و کلان و یک پیشنهاد مشخص برای سیاستگذاران می‌پردازد. محتوای این گزارش در مرتبه اول برای سیاستگذاران، پژوهشگران، کنشگران، متولیان اداری حوزه مبارزه با فساد و در مرتبه دوم برای علاقه‌مندان به این حوزه تدارک دیده شده است. دو توصیه اصلی گزارش ابتدا آن است که ادراک فساد همانند وسعت و تجربه فساد به رسمیت شناخته شود و سیاستگذاری مناسب در جهت بهبود ادراک فساد انجام شود. علاوه بر این، با ناکافی و ناقص دانستن داده‌های مرتبط با شاخص ادراک فساد، توصیه شده است که آمارهای ملی مرتبط با فساد به صورت منظم و قابل اعتماد منتشر شود.

سعید هراسانی

پژوهشگر مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه

کارشناسی ارشد مطالعات توسعه

پیش زمینه شاخص‌های فساد

شاخص ادراک فساد به عنوان یکی از مشهورترین شاخص‌های فساد در جهان تاثیر قابل توجهی در برجسته‌سازی موضوع فساد داشته است. هر سال که رتبه‌بندی‌های جدید اعلام می‌شود، مباحث گسترده‌ای در کشور حول آن شکل می‌گیرد. مهم‌ترین برداشت از شاخص ادراک فساد در کشور سیر صعودی رتبه ایران است. نکته مهم اما آن است که اکثر افراد و حتی متخصصان دانشگاهی و اداری تحلیلی اشتباه از شاخص ادراک فساد دارند.

انتشار شاخص ادراک فساد

شاخص ادراک فساد توسط شفافیت بین‌الملل از سال ۱۹۹۵ به صورت سالانه منتشر می‌شود. این شاخص مشهورترین شاخص مرتبط با موضوع فساد در جهان به حساب می‌آید (Campbell, 2013). این سازمان با ایجاد یک شاخص که ظرفیت رتبه‌بندی کشورها را دارد، امکان برجسته‌سازی مسئله فساد و افزایش توجه دولت‌ها به آن را فراهم کرده است. از طرف دیگر، هدفی برای مسئولان مبارزه با فساد ایجاد کرده است تا بتوانند فعالیت‌های خود را نظام‌مند کنند. به زبان ساده ارزیابی تاثیرات اقدامات مبارزه با فساد نیازمند اطلاعاتی درباره وسعت فساد است. شاخص ادراک فساد این اطلاعات را برای مسئولان فراهم می‌کند (Soreide, 2006).

علاوه بر این، شاخص ادراک فساد با برجسته‌سازی مسئله فساد و محور قرار دادن خود به کمک‌های بین‌المللی نیز جهت‌گیری داده است. اهداکنندگان به صورت متداول وضعیت کشورها در این شاخص را مدنظر قرار می‌دهند (Heywood, 2019). با این حال، ابهامات عمده‌ای درباره این شاخص وجود دارد و باید پرسید شاخص ادراک فساد واقعا آنچه را می‌خواهد می‌سنجد؟ و سوال مهم‌تر آنکه تفسیر کارشناسان، دانشگاهیان و مسئولان از آن درست است؟ (Soreide, 2006)

شاخص‌های فساد: دسته‌بندی مشکلات

این اشتباهات به صورت کلی در دو دسته قابل تقسیم‌بندی است. دسته اول درباره ماهیت این شاخص از شاخص‌های فساد است. توجه به این موضوع ضروری است که شاخص ادراک فساد واقعیت وسعت فساد در کشورها را نمایش نمی‌دهد بلکه تنها ذهنیت افراد از وسعت فساد را نشان می‌دهد. جالب‌تر آنکه شاخص ادراک فساد تنها ذهنیت گروه محدودی از جمعیت کشور شامل متخصصان و صاحبان کسب‌وکار را نشان می‌دهد.

دسته دوم اشتباهات در تحلیل شاخص ادراک فساد فنی‌تر و مباحث روش‌شناختی را شامل می‌شود. از جمله موضوعات مهم این بخش اشتباهات مرتبط به تحلیل تغییر جایگاه کشور از منظر ادراک فساد در میان سایر کشورها است. شاخص ادراک فساد با مسائل پیچیده‌ای برای مقایسه کشورها با یکدیگر و یا حتی تحلیل روند وضعیت یک کشور در طول زمان مواجه است. به عنوان مثال رتبه ۷۸ ایران در سال ۲۰۰۳ به هیچ وجه بهتر از رتبه ۱۴۷ این کشور در سال ۲۰۲۲ نیست، چرا که تعداد کشورهای مشارکت‌کننده در طول این سال‌ها به مراتب افزایش پیدا کرده است.

علاوه بر مباحث مورد اشاره در بالا، در این گزارش مجموعا به هفت مشکل شاخص ادراک فساد پرداخته شده است که لازم است افراد در تحلیل این شاخص و استفاده از آن، به این مجموعه مسائل توجه داشته باشند.

راهکار چیست؟

با وجود تمام مشکلات شاخص ادراک فساد از محدود شاخص‌های مورد توجه سازمان‌های بین‌المللی و کشورها برای مقایسه در سطح بین‌المللی است. بنابراین توجه به وضعیت این شاخص امری غیرقابل اجتناب است. اما برای جلوگیری از پیامدهای سوء این شاخص برای کشور ضروری است شاخص‌هایی داخلی فراهم شود. سازمان‌های متولی باید آمارهای سالیانه منظم و قابل اعتماد از تجربه و ادراک فساد در کشور فراهم سازند. این امر توجه عامه مردم، پژوهشگران، رسانه‌ها و غیره به این شاخص داخلی هدایت شود.

گزارش پیش‌رو به نحوه محاسبه شاخص ادراک فساد و تفاوت ادراک فساد با تجربه فساد می‌پردازد. همچنین هفت مشکل جدی شاخص ادراک فساد، عوامل موثر بر ادراک فساد در سطح خرد و کلان را در بر می‌گیرد. در نهایت این گزارش یک پیشنهاد مشخص برای سیاستگذاران ارائه می‌کند. محتوای این گزارش در مرتبه اول برای سیاستگذاران، پژوهشگران، کنشگران، متولیان اداری حوزه مبارزه با فساد است. در مرتبه دوم علاقه‌مندان به این حوزه مخاطبان این گزارش هستند.

دانلود گزارش کامل

دانلود گزارش خلاصه

مطالب مرتبط:

شفافیت، کلیدواژه مقابله با فساد و تعارض ‌منافع حقوق‌های نجومی و راهکارهای مقابله با آن گمرک، گلوگاه فساد شفافیت: حاکمیت پاسخگو، جامعه مطالبه ­گر مکانیزم‌های تاثیر شفافیت و مقابله با فساد بر رفاه اجتماعی محمود صادقی: ردیف بودجه خارج از شمول دیوان محاسبات فسادزاست