شفافیت: حاکمیت پاسخگو، جامعه مطالبه ­گر

توسعه به معنای وسعت دادن، بهبود بخشیدن و افزایش رفاه هرچند قدمتی به درازای اولین تمدن­ های بشری دارند، اما به طور خاص و با معنای امروز خود در صده گذشته و به خصوص پس از جنگ جهانی دوم مورد توجه قرار گرفته است. توسعه در ابتدای راه خود به معنای رشد اقتصادی تلقی می­شد، و بازیگر پیشبرنده آن دولت­ها بودند. این ترم آنچنان در این تاریخ کوتاه تاب خورد که امروز در قالب توسعه اجتماعی و در حوزه ­های چون آزادی، قابلیت، آموزش، بهداشت و غیره در دست بازیگران عرصه عمومی، دولت و بازار با یکدیگر قرار دارد.

سعید هراسانی

پژوهشگر مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه

کارشناسی ارشد مطالعات توسعه

در هنگامه این پیچ و تاب­ ها مفهومی تحت عنوان حکمرانی خوب از طرف سازمان­های بین­ المللی امر توسعه مطرح شد. عنوانی که نخست نگاه ما را از طرف بازار به توانمندی­ های دولت سوق داد و از طرف دیگر اقتصاد و محیط­ زیست را به سیاست و مدیریت پیوند داد. با چنین وصفی در اواخر دهه هشتاد و بخصوص ۱۹۹۰ مفهوم حکمرانی خوب توسط بانک جهانی مطرح شد. این دیدگاه که پس از اندیشه ­های تمامیت­ خواه دولت­گرا و بازارگرا پدید آمد به دنبال کارآمدتر کردن بازار از طریق دولت و فرایند­های سیاسی بود. در این اندیشه هرچند کوچک بودن دولت همچنان پیگیری می­ شد، اما توجه اساسی به کارآمد کردن دولت، پاسخ­گو کردن آن، ایجاد ثبات در کشورها، قانون­مند کردن و اقداماتی از این دست بود.

نگاه به فرایند­های توسعه ­ای در ایران به وضوح نشان دهنده ضعف در ابعاد اساسی قابلیت­مندی حاکمیت برای تمشیت امور است. نظام مقررات­ گذاری (تنظیم­ گری) ضعیف، فساد گسترده و ثمربخشی اندک فعالیت­های دولتی از عمده ­ترین ضعف­های حاکمیت است. عبور از این کاستی­ ها و حرکت به سمت توسعه و اعتلای ایران از یک طرف نیازمند توانمندسازی حاکمیت و از طرف دیگر فعال­سازی نهادهای مدنی به عنوان مطالبه ­گران اصلی از حاکمیت است.

اگر چه مفهوم حکمرانی خوب منظوم ه­ای شش­گانه را برای ارزیابی ابعاد آن بسط داده است اما یکی از مهم­ترین ابعاد این حوزه «شفافیت و پاسخگویی حاکمیت» است. استنتاج­ ها و بررسی مطالعات نشان دهنده تاثیر عمیق شفافیت بر تمام کاستی­های پیش ­گفته است. با بهبود فرایند­های شفاف­ کننده در حاکمیت و الزام مسئولین به پاسخ­گویی بخش عمده­ای از فساد رخت برخواهد بست، از طرف دیگر با شفافیت فرایند سیاست­گذاری نظام تنظیم ­گری بهبود یافته و در یک کلام فعالیت­های دولتی اثربخش خواهد شد.

مشاهده تجربه کشورهای بیشتر ­توسعه یافته حاکی از آن است که فرایند پاسخ­گویی و شفاف­سازی امور از مطالبه­ گری آغاز خواهد شد. به زبان ساده ساختارهای قدرتمند فعال در حاکمیت هیچ­گاه علاقه­ای به شفاف­ شدن نداشته ­اند و هرچه کشورها بیشتر گرفتار رانت­های مختلف باشند، این وضعیت تشدید خواهد شد. بر این اساس هشت انجمن علمی دانشجویی از دانشگاه­های تهران شامل انجمن­های علمی دانشجویی ارتباط تصویری، اقتصاد و جامعه­ شناسی دانشگاه الزهرا، انجمن­های علمی ­دانشجویی جامعه­ شناسی و علوم سیاسی از دانشگاه تربیت مدرس، انجمن­های علمی ­دانشجویی برنامه­ ریزی اجتماعی و علوم سیاسی از دانشگاه تهران و انجمن علمی­ دانشجویی توسعه اقتصادی و برنامه­ ریزی دانشگاه علامه طباطبایی با همراهی مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه، پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی و معاونت رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با هدف مسئله­ شناسی، ارائه راه ­حل و ترویج شفافیت به عنوان شاه­ کلید ارتقای قابلیت­های حاکمیت و تعمیق مردم­ سالاری همایش «شفافیت: حاکمیت پاسخگو، جامعه توانمند» را ترتیب داده ­اند.

ویژه ­نامه پیش­رو با همکاری مشترک انجمن­ های علمی­ دانشجویی ذکر شده در بالا و با هدف گسترش گفتمان شفافیت در جامعه و بخصوص فضای دانشگاهی تهیه و تدوین شده است. انچنان که از آرایش و ائتلاف این انجمن­ها و مقالات ارائه شده در ویژه ­نامه بر می ­آید، شفافیت مفهوم و تلاشی بین­ رشته ­ای است. به عبارت دیگر در فضای اقتصاد سیاسی ایران شفافیت بیش از هر چیزی در مناسبات قدرت خود را نشان می ­دهد، از طرف دیگر تاثیرات عمیق شفافیت و پاسخ­گویی در بهبود شرایط اقتصادی از یک طرف و نیازمندی­های تکنیکال و دانشی برای شفاف ­سازی بخش اقتصادی، ورود دانش­ پژوهان و پژوهشگران اقتصادی نیازی مبرم برای این حوزه است. در نهایت برای تبدیل شفافیت به مطالبه ­ای عمومی مناسبات اجتماعی تعیین ­کننده خواهد بود، بر همین اساس تحلیل­های جامعه­ شناختی برای فعال­سازی جامعه مدنی از یکطرف و پیامد­های شفافیت و عدم شفافیت در سیاست­گذاری اجتماعی از طرف دیگر اهمیتی حیاتی دارد.

مقالات ارائه شده در این نشریه در سه قالب مصاحبه با اساتید و پژوهشگران حوزه ­های علوم ­سیاسی، علوم اقتصادی و علوم اجتماعی، مقالات و یادداشت­های دانشجویی و میزگرد تخصصی تنظیم شده است. در حوزه اقتصادی مقالات نقش شفافیت در کاهش فساد اقتصادی از یک طرف و نقش نهادهای و پیمان­های همچون بانک مرکزی و کنوانسیون پالرمو بر شفافیت را مورد بررسی قرار داده ­اند. در حوزه حکمرانی موضوعات دولت الکترونیک، تاثیر بحران حکمرانی بر مطالبات جامعه مدنی و شفافیت مورد ارزیابی قرار گرفته است. در حوزه سیاست اجتماعی مکانیزم­های تاثیر شفافیت بر رفاه اجتماعی همچون صندوق­های تامین اجتماعی، سلامت و درمان، امداد و حمایت­های اجتماعی و غیره از یک­طرف و نقش مشارکت جامعه مدنی در افزایش شفافیت و مقابله با فساد از طرف دیگر مورد بحث قرار گرفته است. علاوه بر این نقش رسانه بر شفافیت نیز از موضوعات مورد بحث این ویژه نامه است.

مطالعه مقالات این ویژه ­نامه نشان می ­دهد سه مفهوم شفافیت، توانمندی حاکمیت و مطالبه ­گری جامعه همبستگی ­ای مثبت و دیالکتیکی با یکدیگر دارند، به عبارت دیگر نه تنها مطالبه­ گری جامعه به افزایش شفافیت و توانمندسازی حاکمیت منجر خواهد شد، بلکه صرف افزایش شفافیت نیز به روشن­ شدن مسائل و هدفمندی مطالبات اجتماعی و توانمندسازی حاکمیت منجر می­شود. از طرف دیگر حاکمیتی با ظرفیت اجرایی بالا به پاسخ­گویی و همراهی با مطالبات جامعه مدنی منجر خواهد شد. مقصد این هم­افزایی سه­ گانه قرار گرفتن در مسیر توسعه خواهد بود.

مطالب مرتبط:

نورافکن روی دارایی مسئولان مکانیزم‌های تاثیر شفافیت و مقابله با فساد بر رفاه اجتماعی شفافیت و فساد در اقتصاد ایران گامهای عملی شفافیت؛ در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی محمود صادقی: ردیف بودجه خارج از شمول دیوان محاسبات فسادزاست آنونس همایش دانشجویی شفافیت، حاکمیت پاسخگو، جامعه مطالبه گر