ناکارآمدی، فساد، نابرابری و فقر، تشدید بی‌اعتمادی و نارضایتی عمومی شهروندان نسبت به نظام اداری و حکمرانی ازجمله پیامدهای منفی وجود تعارض منافع در کشور است که ضرورت پرداختن به این مسئله را ایجاب می‌کند. در ابتدا مفهوم تعارض منافع در ایران با مباحث پزشکی و مالی آغاز شد که به عبارت Conflict of Interests اشاره داشت که برخی از متون آن را تعارض منافع و یا تضاد منافع ترجمه کردند اما مهم ترین اقدام جدی برای ترویج و تعریف آن به جریان تدوین لایحه مدیریت تعارض منافع در دولت برمی‌گردد که معاونت تحقیقات، آموزش و حقوق شهروندی معاونت حقوقی ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۶ پیش‌نویس اولیه لایحه را منتشر کرد. با این گام اول، عبارت تعارض منافع در میان پژوهشگران و سیاستگذاران رایج شد.
تعارض منافع چیست؟
در حال حاضر تعریف تعارض منافع به هنگامی اشاره دارد که فرد یا سازمان در جایگاهی قرار می‌گیرد که در آن بین منافع شخصی و منافع اجتماعی دچار تعارض شود و اگر فرد یا سازمان منافع خودشان را به منافع جمعی و عمومی ترجیح دهند، ممکن است فساد رخ دهد.
در لایحه «نحوه مدیریت تعارض منافع در انجام وظایف قانونی و ارایه خدمات عمومی» تعارض منافع چنین تعریف‌شده است: موقعیتی که منفعت شخصی مشمولان این قانون در مقام انجام وظایف یا اعمال اختیارات قانونی آنان در تعارض با منافع عمومی قرار می‌گیرد و می‌تواند انجام بی‌طرفانه و بدون تبعیض مذکور را مانع شود.
سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) تعارض منافع را تعارضی بین مسئولیت‌های عمومی و منافع شخصی یک صاحب‌منصب عمومی تعریف می‌کند که طی آن منافع شخصی آن دارنده منصب می‌تواند به نحو نامطلوبی وظایف و مسئولیت‌های عمومی وی را تحت تأثیر قرار دهد.
اغلب منابع موجود در زبان فارسی از ادبیات دو گزارش کارشناسی با عنوان «تعارض منافع: دسته‌بندی و مفهوم‌شناسی» و «تعارض منافع: راهکارهای پیشگیری و مدیریت» تاثیر گرفته‌اند که آن‌ها را مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر کرده است اما نه‌تنها برخی از منابع اصلی این گزارش‌ها هم اکنون در دسترس نیست، بلکه تعداد منابعشان هم محدود است. خلاء منابعی جامع و کامل در حوزه تعارض منافع منجر به این شد که مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه در کتاب جدید در دست انتشار خود با عنوان «تعارض منافع: تاریخچه، انواع و موقعیت‌ها» بیش از ۳۰ منبع انگلیسی‌زبان را موردبررسی دقیق قرار دهد تا ادبیات موجود در زبان فارسی و غنای مفهومی تعارض منافع را ارتقا دهد و از سوی دیگر، تعبیرهای نادرست و غیردقیقی را که تاکنون در پژوهش‌های فارسی مورد استفاده قرار می‌گرفت، اصلاح کند.
در مقدمه کتاب به طور نمونه نوشته شده است که بر اساس گزارش‌های متعدد انگلیسی، یک عنوان کلی Self-Regulation ارائه شده که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، مفهوم آن را «اتحاد قاعده‌گذار و مجری» و «اتحاد ناظر و منظور» ذکر کرده‌اند. همچنین آنچه «اشتغال همزمان» نامیده شده، در منابع انگلیسی‌زبان با تعبیر دقیق‌تر اشتغال بیرونی (Outside Employment) و تعابیر مشابه نظیر کسب‌وکار در حیاط پشتی(Backyard Business)، اشتغال اضافی ، اشتغال جانبی ، و اشتغال ثانوی معرفی و تعریف شده‌اند.
از سوی دیگر، امروز شاهد هستیم که گسترده مفهوم تعارض منافع، تنها محدود به منافع مالی نیست و حتی منافع ایدئولوژیک و سیاسی هم در این بحث می‌گنجد. درنتیجه برای مدیریت تعارض منافع صرفاً نظارت بر انتفاع مالی صاحبان منصب نمی‌تواند کافی باشد بلکه باید ابعاد گسترده‌تری را موردتوجه قرار داد. بر اساس ادبیات موجود در سطح جهان، این کتاب دو نوع دسته‌بندی برای تعارض منافع در نظر گرفته است:
۱- موقعیت‌های تعارض منافع (Situations): ناظر بر موقعیت‌های کلی است که ناشی از وجود موضوعات مشخصی است و معمولاً این موقعیت‌ها می‌توانند با پژوهش‌های مختلف شناسایی و یا کشف شوند. موقعیت‌های شناسایی‌شده و رایج در جهان عبارت‌اند از:
- تعارض منافع اشتغال بیرونی
- تعارض منافع در ارتباطات خویشاوندی، خانوادگی و دوستانه
- تعارض منافع ارتباطات پساشغلی(مسئله درب گردان)
- تعارض منافع در ارتباط/ پیوند/ وابستگی به گروه‌های اجتماعی
- تعارض منافع ناشی از قبول هدیه یا دعوت
- تعارض منافع ناشی از در اختیار داشتن اطلاعات درونی
- تعارض منافع تعارض وظایف
- تعارض درآمد و وظیفه (تعارض منافع تشخیص/ تأمین خدمت)
- تعارض منافع در قاعده گذاری برای خود (اتحاد قاعده گذار و مجری)
- تعارض منافع در نظارت بر خود (اتحاد ناظر و منظور)
۲- انواع/ اشکال تعارض منافع (Type): این طبقه‌بندی بر اساس یک معیار مفهومی مشخص تقسیم‌بندی می‌شود که عبارت‌اند از:
- تعارض منافع فرد محور یا سازمان محور
- تعارض منافع نظام مند یا غیر نظام‌مند (تعارض منافع موردی یا تعمیم‌یافته)
- تعارض منافع قابل‌برگشت یا غیرقابل‌برگشت
- تعارض منافع بالفعل، بالقوه و شبههی تعارض منافع
- تعارض منافع مالی یا غیرمالی
- تعارض منافع شخص یا تعارض منافع سازمان‌های منصوب کننده شخص
- تعارض منافع بیرونی یا تعارض منافع درونی
تعاریف هر یک از انواع و موقعیت‌های تعارض منافع هفده‌گانه به همراه مثال‌های عینی و ملموس در کتاب «تعارض منافع: تاریخچه، انواع و موقعیت‌ها» نوشته‌شده است. تلاش مرکز توانمندسازی برای ایضاح مفهومی تعارض منافع که در این کتاب ما‌به‌ازای عینی یافته است، وامدار مطالعات و پژوهش‌های مراکز تحقیقاتی قبلی است و در عین‌حال می‌کوشد آجرهایی بر بنای پیشین بیفزاید و زمینه‌ای برای توسعه‌ی مفهومی و نظری در زمینه‌ی تعارض منافع ایجاد کند. امید است که این کتاب مورد استفاده‌ی عملی پژوهشگران، کارشناسان و سیاستگذاران قرار گیرد و بر غنای مفهومی تعارض منافع در زبان فارسی بیفزاید.
این کتاب در ۹۵ صفحه با ترجمه و گردآوری مسلم قماشلویان توسط مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه دانشگاهی در سال ۱۳۹۹ آماده انتشار شده است.
لینک کوتاه https://iran-bssc.ir/?p=15232
بدون دیدگاه