دکترای تاریخ ایران اسلامی و پژوهشگر مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه
تعریف مناطق حاشیه‌نشین (سکونتگاه‌های غیررسمی)
برپایه “سند توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی” مصوب سال ۱۳۸۲، اصطلاح سکونتگاه‌های غیررسمی جایگزین حاشیه‌نشینی شد. بنابراین، در متن به‌جای حاشیه‌نشینی، اصطلاح سکونتگاه‌های غیررسمی به‌کار رفته است. سکونتگاه‌های غیررسمی بدون ضابطه در درون یا بیرون محدوده شهر به‌صورت شتابزده و مخفیانه ایجاد می‌شوند. این خانه ها دچار ضعف بنا و ریزدانگی نیز هستند. این سکونتگاه‌ها فاقد زیرساخت‌ها و خدمات شهری بوده یا در دسترسی به آنها محدودیت وجود دارد. شیوه تملک در این مناطق عموماً غیررسمی و تراکم جمعیت در آنها بالا است.
جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در کشور
آمارهای ستاد ملی بازآفرینی شهری نشان می‌دهد که جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی کشور روندی افزایشی دارد. به‌این‌ترتیب که از سال ۱۳۹۰ تا سال ۱۳۹۸ از ۱۰میلیون نفر جمعیت حدوداً به ۱۲میلیون و نیم نفر رسیده است. لذا طی ۸ سال، جمعیت این مناطق به میزان ۲۴درصد رشد داشته است. طبق داده‌های این ستاد، در حال حاضر تعداد ۱۱۰۰ محله سکونتگاه غیررسمی شناسایی و به‌طور رسمی اعلام شده است. در سال ۱۳۹۸، ۲۰درصد جمعیت نواحی شهری را ساکنان این نقاط تشکیل می‌دادند. با عنایت به تعریفی که از سکونتگاه‌های غیررسمی ارائه شد، جمعیت انبوهی از شهرنشینان کشور با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو هستند. چنان‌که داده‌های جدول زیر نشان می‌دهد، افزایش روند جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی روندی پایدار و تشدیدشونده است.
منبع: ستاد ملی بازآفرینی شهری ایران
آمارهای بانک جهانی نیز روند روبه‌رشد جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران را تأیید می‌کنند. بر اساس داده‌های آنها، ۲۵٫۳درصد شهرنشینان کشور در این نوع سکونتگاه‌ها به سر می‌برند. روند رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در سطح جهان کاهشی بود. از سال ۲۰۰۰ م./ ۱۳۷۹ تا ۲۰۱۸/ ۱۳۹۷ از ۴۰درصد به ۲۹درصد کاهش یافته است. جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران نسبت به منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) برابر با ۲۴٫۱درصد نیز بیشتر است.
منبع: بانک جهانی؛ ستاد ملی بازآفرینی شهری ایران
سکونتگاه‌های غیررسمی و پیوند آن با فقر درآمدی
پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان نشان می‌دهد که ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی معمولاً دچار فقر درآمدی هستند. نقشه رفاهی صد شهر ایران نشان می‌دهد که مثلاً در تهران، مشهد، تبریز، اهواز و سنندج خانوارهایی که در دهک‌های درآمدی پایین قرار دارند و دچار فقر درآمدی‌اند، عموماً در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.
آسیب‌های اجتماعی در سکونتگاه‌های غیررسمی
فقر درآمدی ساکنان حاشیه با آسیب‌های اجتماعی در هم تنیده شده است. با توجه به فقدان دسترسی به آمار رسمی در خصوص آسیب‌های اجتماعی در سکونتگاه های غیررسمی، از پژوهش‌هایی جهت بررسی وضعیت آسیب‌های اجتماعی در این نقاط استفاده شده است. مطالعات موردی در شهرهای زنجان، مشهد، تبریز و اهواز اثبات می‌کنند که آسیب‌هایی همانند اعتیاد در سکونتگاه‌های غیررسمی نسبت به میانگین شهری آن بسیار بالاتر است.
طرد اجتماعی و پیوستگی آن با سکونتگاه های غیررسمی
پژوهش‌های دیگر در خصوص طرد اجتماعی نشان می‌دهند که در اسلام‌آباد تهران، حکمت‌آباد کرمانشاه، کولی‌های شهر خرم‌آباد و اقلیت‌های جوکی و گدار در مازندران طرد اجتماعی یک مسئله بغرنج به شمار می‌رود. به‌طور معمول، پیوند فرامحلی بین این نقاط با سایر محلات شهر وجود ندارد و ساکنان سایر نقاط شهر به این محلات به عنوان انگ اجتماعی نگریسته و حاضر به پذیرش آنها در اجتماع نیستند. مجموعه عوامل موردبحث موجب تشدید و تداوم چرخه فقر در این سکونتگاه‌ها شده است.
نتیجه‌گیری
مسئله حاشیه نشینی با توجه به جمعیت قابل‌ملاحظه ساکن در این نقاط و روند فزاینده آن، افزایش تعداد محلات مذکور، زیست غیررسمی ساکنان و پیچیده و چند‌بعدی بودن مشکلات این مناطق نیازمند این است که در اولویت سیاستگذاری‌های دولت قرار گیرد. در غیراینصورت، کشور با بحران‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی- امنیتی مواجه خواهد شد.
منابع:
ستاد ملی بازآفرینی شهری ایران
نقشه رفاهی یکصد شهر ایران (تهیه‌شده در معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی)
Population living in slums (% of urban population) | Data (worldbank.org)
مقالات:
خدیجه محمدی، همایون محمدخانی و محمد فرهادی، “معناسازی در شرایط طرد؛ مطالعه محله حکمت‌آباد کرمانشاه،” مطالعات جامعه‌شناختی، ش ۱، شهریور ۱۴۰۰
سجاد یوسفوند، رضاعلی محسنی، احمد غیاثوند، “واکاوی تجربه زیسته کولی‌ها از طرد اجتماعی (مورد مطالعه: کولی‌های شهر خرم‌آباد)” فصلنامه علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دوره ۴، ش ۱، بهار ۱۴۰۱
سعید امان‌پور، علی شجاعیان، فرشته شنبه‌پور مادوان، “تحلیل جغرافیایی کانون‌های جرم‌خیز در مناطق شهری اهواز (مطالعه موردی: جرایم اجتماعی)،” پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، دوره ۳، ش ۱۱، ۱۳۹۴
سمیه شالچی و صفیه قلی‌زاده، “تجربه طرد اجتماعی زنان در سکونتگاه‌های غیررسمی (مورد مطالعه: محله اسلام‌آباد تهران)،” مطالعات جامعه‌شناختی شهری، س ۸، ش ۲۷، تابستان ۱۳۹۸
سیامک محمدی امناب، کریم حسین‌زاده دلیر، پرویز نوروزی ثانی، ” پهنه‌بندی و تحلیل فضایی مناطق شهری به‌لحاظ ناهنجاری‌های اجتماعی و شناسایی کانون‌های جرم‌خیز شهری (مطالعه موردی کلانشهر تبریز)” مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، دوره ۱۲، ش ۳، پاییز ۱۳۹۶
علیرضا بیدخوری، ” بررسی فضایی- مکانی مناطق جرم‌خیز (نمونه موادمخدر و جرایم وابسته) در کلانشهر مشهد و تحلیل آن با استفاده از GIS،” جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، چهارمین همایش علمی سراسری دانشجویی جغرافیا، اردیبهشت ۱۳۹۱
لیلا فرقانی، علی رحمانی فیروزجاه، ناصر حجازی، “رابطه کیفیت اجتماعی و طرد اجتماعی اقلیت‌های قومی (مورد مطالعه اقلیت جوگی و گودار استان مازندران)،” مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگی، دوره ۹، ش ۳، زمستان ۱۳۹۹
محسن کلانتری، سمیه قزلباش، بامشاد یغمایی، “بررسی جغرافیایی کانون‌های جرم‌خیز شهر زنجان: مورد مورد مطالعه جرایم مرتبط با مواد مخدر،” پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره ۴۲، ش ۷۴، ۱۳۸۹
لینک کوتاه https://iran-bssc.ir/?p=22745
بدون دیدگاه