کتابشناسیها میتوانند نقطه آغاز تحول یک حوزه مطالعاتی باشند و حوزهای که فاقد کتابشناسی است هنوز در مراحل تکوین و رشد به سر میبرند. از دهه بیست تاکنون مسئله فقر در ایران موضـوع پژوهش و تألیف و ترجمه کتابهای متعددی بوده است، اما این دستاوردهای پژوهشی و تألیفی در قالب یک کتابشناسی مدون نشدهاند. تدوین کتابشناسی فقر توانسته بضاعت واقعی پژوهشی و نظری مطالعات فقر در ایران را مشخص کند.
در ایران اغلب، روشنفکران به تحلیلهای کلان و نظری حول فقر پرداخته و با در پیش گرفتن رویکرد انتقادی، از تحلیل انضمامی و مشخص درباره ابعاد مختلف فقر (مانند فقر آموزشی، سلامت، استانداردهای زندگی، مسکن و …) پرهیز کردهاند. پژوهشگران و دانشگاهیان نیز کمتر کوشیدهاند تا مطالعات خود را معطوف به عرصه سیاستگذاری و اجرا کنند.
کتابشناسی توصیفی مطالعات فقر در ایران ابتدابهساکن به ما نشان میدهد که بضاعت ما در تحلیل فقـر اندک است. کتابهای کیفی معدودی به زبان فارسی نوشتهشده که خصلت تحلیلی جدی داشته و پدیده فقر در ایران را با رویکردی فراگیر و جامع و درعینحال معطوف به عرصه سیاستگذاری مورد تحلیل قرار دهد. آثار جدیتر اغلب ترجمهای هستند و نه تألیفی. اما همین بضاعت اندک را نیز باید شناخت و برای تکمیل و توسعه و پیوند دادن آن به حوزه سیاستگذاری و اجرا کوشش کرد. تدوین کتابشناسی توصیفی مطالعات فقر ازاینجهت واجد اهمیت است. بهعنوان یکی از مأموریتهای معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه، در انجام مطالعات رفاه اجتماعی، این کتابشناسی مبنایی برای پژوهشگران حوزه فقر فراهم میآورد و افزون بر این، یک گام اولیه برای استخراج توصیههای سیاستی از دل این مجموعه مطالعات است.
در ابتدای کتاب بیانشده است که «برای شناخت و آشنایی منابع به زبان فارسی اعم از تألیفی و ترجمهای، کلیدواژه فقر در سایت کتابخانه ملی در دو فیلد موضوع و عنوان در کتابهای فیپا جستجو شد و تمامی کتابهای مرتبط با فقر که قدیمیترین آنها مربوط به سال ۱۳۲۴ تا سال ۱۳۹۸ فهرست شدند. در کتابخانه ملی بیش از ۲۵۰ کتاب با موضوع و عنوان فقر رکورد است که برخی از آنان بهطور مشخص بیارتباط با فقر اقتصادی و اجتماعی است و از سوی دیگر با بررسی تکبهتک آنها و حتی مطالعه کتابها، فهرست کتابشناسی فقر به ۱۹۱ کتاب رسید. در این فهرست کتابهایی که به جنبههای موفقیت در زندگی و کسب ثروت، اسراف، فقر از جنبه احادیث، بررسی مقررات، سرگذشت نامه، رمان و داستان، تاریخ و هرگونه معنای کمبود در جنبههای پزشکی و … بود از این ماخذشناسی کنار گذاشتهشده است. همچنین تعدادی از کتابها نیز باوجود شماره فیپای کتابخانه ملی از سوی انتشاراتیها چاپنشده بودند. برای نوشتن و تهیه چکیده و معرفی کتابها به کتابخانههای ملی، مجلس شورای اسلامی، کتابخانه دانشگاههای تهران و علامه طباطبایی مراجعه شد اما تعدادی از کتابها در دسترس و در کتابخانههای عمومی نبود، بهخصوص کتابهایی که محل نشر آنها شهرستانها بوده و این، کتابشناسی را با محدودیت مواجه کرد.»
در «کتابشناسی توصیفی فقر در ایران» چکیده توصیفی ۱۷۱ کتاب نوشته و گردآوریشده است. فصول این کتابشناسی بر اساس این تقسیمبندی موضوعی صورت گرفته است که شامل:
- راهکارهای کاهش فقر
- مفهومشناسی فقر
- آثار و پیامدهای اجتماعی فرهنگی سیاسی فقر
- عوامل بروز و تشدید فقر
- سنجش فقر
- گروههای در معرض فقر.
به گفته مقدمه کتاب، چنین تقسیمبندی قابل مناقشه است زیرا موضوعات برخی از کتابها بین دو یا سه دسته مشترک است اما تصمیم بر سر تقسیمبندی این کتابها بر اساس موضوعات و مباحثی بوده که بیش از نیمی از کتاب به آن پرداختهشده بود. چکیده و معرفی هر کتاب در فصول به ترتیب سال انتشار از قدیم به جدید تنظیمشده است و در پایان هر فصل جمعبندی از مباحث کتابها ارائهشده است. در انتها نیز فهرست کتابشناسی ۱۹۱ عنوان کتاب، به ترتیب حروف الفبای نویسنده فهرست شده است.
کتابهای با موضوع راهکارهای کاهش فقر بیشترین فراوانی را در میان سایر موضوعات دارد. از میان ۸۰ کتاب در این موضوع،۵۰ کتاب ترجمهای بوده است. در دومین دسته یعنی مفهومشناسی فقر ۴۰ کتاب منتشرشده است. موضوعات این دسته مربوط به کلیات چیستی و شناخت فقر، مفهومشناسی فقر، جامعهشناسی فقر، کلیات توسعه اقتصادی و فقر است. ۲۲ کتاب تألیفی در این دسته قرار دارد که اکثر کتابهای تألیفی به کلیاتی از تعریف و شناخت فقر اکتفا کردهاند.
در موضوع آثار و پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی فقر ۲۹ کتاب منتشرشده است که از میان آنها تنها هشت کتاب ترجمهای است. درباره تحلیل عوامل بروز و تشدید فقر، ۲۲ کتاب منتشرشده که ۱۲ کتاب ترجمهای و سایر آن تألیفی است و اکثر موضوعات عوامل بروز در سطح جهانی و کلان تحلیل شدهاند و کمتر به عوامل میانه و خرد در بروز فقر کشورها و جوامع پرداختهشده است.
کمترین کتاب در موضوع مربوط به سنجش فقر و گروههای در معرض فقر است. منظور از سنجش فقر، کتابهایی است که در یک پژوهشی میزان فقر را سنجیده باشند و یا توضیحاتی برای نحوه سنجش فقر ارائه کرده است. نکته جالبتوجه این است که کمترین تحقیق و کمترین کتابهای ترجمهای با ۱۵ جلد کتاب دراینباره است، درصورتیکه نیاز جامعه ما برای شناخت ابعاد فقر، سنجش آن است. همچنین در سه سال اخیر نیز کتابی با چنین موضوعی چاپنشده است. مقصود از موضوع گروههای در معرض فقر، زنان، کودکان و سالمندان در معرض فقر است که در این موضوع تنها چهار کتاب درباره فقر کودک نوشتهشده و یک کتاب درباره فقر و جنسیت است.
کتاب «کتابشناسی توصیفی فقر در ایران» در ۵۸۵ صفحه با حمایت معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه به همت جمعی از پژوهشگران نوشته و گردآوری شده است و انتشارات سازمان جهاد دانشگاهی تهران آن را در تابستان ۱۴۰۰ منتشر کرده است.
علاقمندان برای تهیه کتاب مذکور با تلفن مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه تماس حاصل نموده یا با آدرس پست الکترونیکی مرکز مکاتبه کنند.
بدون دیدگاه