نظام رفاهی ایران در قانون بودجه‌ی ۱۳۹۹

در سند چشم‌انداز بیست‌ساله کشور، جامعه ایرانی در افق بیست‌ساله «برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصت‌های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده،‌ به‌دور از فقر، تبعیض و بهره‌مند از محیط‌زیست مناسب» تصویر شده است. در این راستا نهادها و وزارتخانه‌های مختلف کشور، ارائه‌ی خدمات رفاهی به گروه‌های هدف مختلف را در دستور کار خود قرار داده‌اند. این خدمات به‌طور سالانه در برنامه‌های پیش‌بینی‌شده در قانون بودجه‌ی کشور قید می‌شوند. در طرح «ترسیم نقشه‌ی رفاهی ایران» تلاش شده است تا با استفاده از داده‌های قانون بودجه، تصویری جزئی‌نگر از نظام رفاهی کشور به نمایش گذاشته شود. یادداشت حاضر به توصیف فرآیند اجرای طرح و برخی از مهم‌ترین یافته‌های آن می‌پردازد.

سمانه ذاکری

کارشناس ارشد جامعه شناسی

کارشناس پژوهشی – حمایتگری مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه

در تاریخ ۲۱ اردیبهشت ۱۳۸۳ «قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی» در ۱۹ ماده و ۲۱ تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. به‌موجب ماده ۱ این قانون، در اجرای اصل ۲۹ و بندهای ۲ و ۴ اصل ۲۱ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نظام تأمین اجتماعی با رعایت شرایط و مفاد این قانون و ازجمله برای امور مختلفی نظیر بازنشستگی، ازکارافتادگی و فوت، بیکاری، آسیب‌های اجتماعی، حمایت از کودکان و زنان بی‌سرپرست و غیره بنا می‌گردد. همچنین بنا به تصریح ماده ۲ این قانون، نظام جامع تأمین اجتماعی شامل سه حوزه‌ی بیمه‌ای (شامل بخش بیمه‌های اجتماعی ازجمله بازنشستگی،‌ بیکاری، حوادث و سوانح، ازکارافتادگی و بازماندگان و بیمه‌های درمانی)، حوزه‌ی حمایتی و توان‌بخشی (شامل ارائه خدمات حمایتی و توان‌بخشی و اعطای یارانه و کمک‌های مالی به افراد و خانواده‌های نیازمند و حوزه‌ی امدادی (شامل امداد، نجات در حوادث غیرمترقبه) است.

از میان نهادهای مختلف، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بیشترین بودجه‌ی رفاهی را به خود اختصاص می‌دهد و خدمات رفاهی این وزارتخانه حوزه‌های اشتغال، آموزش، بهداشت و سلامت و حمایت‌های نقدی و غیر نقدی را پوشش می‌دهد.

علاوه بر این، در قانون اساسی کشور نیز صراحتاً به موضوعاتی اشاره‌شده است که بایستی برای دستیابی به رفاه و تأمین اجتماعی در جامعه فراهم شوند. برخی از این موضوعات عبارت‌اند از: وظیفه دولت در تأمین آموزش‌وپرورش و تربیت‌بدنی رایگان برای همه (اصل ۳، بند ۳)؛ تضمین حقوق زنان، حمایت از مادران و حمایت از کودکان بی‌سرپرست، ایجاد بیمه خاص زنان بیوه، سالخورده و بی‌سرپرست (اصل ۲۱)؛ ارائه حمایت مالی و خدمات بیمه‌ای در قالب تأمین اجتماعی برای همگان، از محل درآمدهای عمومی و مشارکت‌های مردمی، در زمینه بازنشستگی، بیکاری، پیری و ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، درراه ماندگی، حوادث و سوانح، خدمات بهداشتی، درمانی و مراقبت‌های پزشکی (اصل ۲۹)؛ تأمین مسکن مناسب برای همگان، با رعایت اولویت برای نیازمندان خصوصاً روستانشینان و کارگران (اصل ۳۱)؛ و استقرار نظام اقتصادی مناسب در جهت رفع فقر و محرومیت و تأمین نیازهای انسان، از طریق: ۱) تأمین نیازهای اساسی ۲) تأمین فرصت اشتغال برای همه و ارائه وسایل کار ۳) فراهم آوردن فرصت خودسازی مهارتی، معنوی، سیاسی و اجتماعی برای نیروی کار (اصل ۴۳).

اما فارغ از این مستندات قانونی، نظام رفاهی ایران در عمل چه شکل و شمایلی دارد؟ کدام دستگاه‌ها به ارائه‌ی خدمات رفاهی می‌پردازند؟ خدمات رفاهی چه حوزه‌هایی را پوشش می‌دهند؟ گروه‌های هدف این خدمات چه کسانی هستند؟ در پروژه‌ی ترسیم نقشه‌ی رفاهی کشور، کوشیدیم با استفاده از جداول قانون بودجۀ سال ۱۳۹۹ به این پرسش‌ها پاسخ دهیم. در این پروژه برای استخراج داده‌ها از جداول پیوست ۴ قانون بودجه‌ی ۱۳۹۹، تبصره‌ی ۱۴ و اعتبارات متفرقه استفاده شد.

فرایند ترسیم نقشه رفاهی

به‌طورکلی جداول قانون بودجه شامل عناوین کلی برنامه‌ها و فعالیت‌های خروجی هر برنامه می‌شود. در فرآیند استخراج داده‌ها، مطابق با هدف پروژه، در مواردی که تمامی فعالیت‌های خروجی یک برنامه مربوط به امور رفاهی بودند، عنوان کلی برنامه و جزئیات آن استخراج شدند، و زمانی‌که تنها یک یا چند مورد از فعالیت‌های خروجی یک برنامه مربوط به امور رفاهی بودند، صرفاً عنوان و جزئیات این فعالیت‌ها استخراج شدند. در مرحله‌ی بعد، برنامه‌ها و فعالیت‌های خروجی استخراج‌شده برای هر یک از نهادها بر اساس حوزه‌ی خدمات یا گروه هدف با یکدیگر تلفیق شدند و ذیل یک برنامه‌ی کلی جدید قرار گرفتند. در نهایت هدف کمّی و بودجه‌ی سالانه‌ی برنامه‌ها و فعالیت‌های تلفیق‌شده در دسته‌بندی جدید، با یکدیگر جمع زده شدند و از حاصل جمع آن‌ها، هدف کمّی و بودجه‌ی سالانه‌ی برنامه‌ی کلی به دست آمد.

خدمات رفاهی: حوزه‌ی خدمات، نهادهای متولی و گروه‌های هدف

بررسی داده‌های استخراج‌شده نشان داد که به‌طورکلی خدمات رفاهی کشور، چنانچه در قانون بودجه قید شده‌اند، ۱۰ حوزه‌ی مختلف را شامل می‌شوند:

• بهداشت و سلامت،
• مسکن و زیرساخت‌ها،
• اشتغال،
• آموزش،
• خدمات فرهنگی و رفاهی،
• حمایت‌های نقدی و غیر نقدی،
• سلامت اجتماعی،
• خدمات بیمه‌ای،
• خدمات امدادی و
• حمل‌ونقل و انرژی.

از طرفی، نهادهای متعددی به ارائه‌ی خدمات رفاهی می‌پردازند. برخی برنامه‌ها مستقیماً توسط وزارتخانه‌ها اجرا می‌شوند و برخی دیگر توسط سازمان‌هایی که زیرمجموعه‌ی این وزارتخانه‌ها هستند (برای مثال سازمان بهزیستی و سازمان بیمه‌ی سلامت).

برخی از وزارتخانه‌های اصلی ارائه‌دهنده‌ی خدمات رفاهی عبارت‌اند از وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، وزارت آموزش‌وپرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، وزارت کشور. همچنین نهادهایی چون کمیته‌ی امداد، بنیاد شهید و امور ایثارگران، نیروهای مسلح و نهادهای مرتبط با ریاست‌جمهوری نیز به اجرای برنامه‌های رفاهی می‌پردازند. گروه‌های هدف خدمات رفاهی نیز طیف متنوعی را در برمی‌گیرد. برخی از این گروه‌ها عبارت‌اند از کارگران، جوانان و دانشجویان، کودکان و دانش‌آموزان، افراد دارای معلولیت، سالمندان و زنان.

یافته‌های نقشه‌ی رفاهی ایران

یافته‌های این طرح حاکی از آن است که در بودجه‌ی سال ۱۳۹۹ در مجموع ۱۲۰ برنامه و ۲۶۳ فعالیت خروجی به امور رفاهی تعلق دارند. در این میان، به لحاظ تعداد برنامه‌ها، حوزه‌ی حمایت‌های نقدی و غیر نقدی با ۲۳ برنامه و ۵۱ فعالیت خروجی و حوزه‌ی آموزش با ۲۰ برنامه و ۴۶ فعالیت خروجی، بیشترین سهم را در بین برنامه‌های رفاهی دارند. همچنین به لحاظ بودجه‌ای، خدمات بیمه‌ای حمایت‌های نقدی و غیر نقدی، به ترتیب با ۴۸ و ۳۴ درصد بیشترین میزان بودجه‌ی رفاهی را به خود اختصاص می‌دهند. از میان نهادهای مختلف نیز، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بیشترین بودجه‌ی رفاهی را به خود اختصاص می‌دهد و خدمات رفاهی این وزارتخانه حوزه‌های اشتغال، آموزش، بهداشت و سلامت و حمایت‌های نقدی و غیر نقدی را پوشش می‌دهد.

دریافت نقشه رفاه و تامین اجتماعی در ایران با کیفیت عالی

مطالب مرتبط:

وظیفه اخلاقی حامیان جراحی اقتصادی ابزاری برای یادگیری از تجربه‌های سیاستگذاری اجتماعی روابط اتحادیه‌های کارگری و دولت پس از مشروطیت نگاهی انتقادی به تجربه کاربرد الگوی بودجه‌ریزی عملیاتی در ایران اهمیت طبقه‌بندی برنامه‌ای در بودجه‌ریزی مبتنی بر عملکرد سلسله نشست‌های مبانی نظری توانمندسازی حاکمیت و جامعه