بررسی موقعیت‌ها و مصادیق تعارض منافع در صندوق بازنشستگی کشوری و راهکارهای مدیریت آن

زهره سروش فر

دکترای جامعه شناسی

کارشناس پژوهشی- حمایتگری مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه

یکی از سازمان‌هایی که در جوامع مختلف تلاش می‌نماید با ارائه برخی بیمه‌ها و مستمری‌ها، حدی از حمایت اجتماعی را برای اعضای جامعه فراهم کند، تا میزان فقر و نابرابری را کاهش دهد، صندوق بازنشستگی کشوری است. صندوق‌های بازنشستگی صرفاً بر زندگی افراد بازنشسته تأثیر نمی‌گذارند بلکه بر زندگی نسل‌های آتی که امروز شاغل هستند و در آینده جزو بازنشستگان قرار می‌گیرند نیز مؤثرند. صندوق‌های بازنشستگی با توجه به تأثیرگذاری‌شان برای دولت‌ها از اهمیت خاصی برخوردارند و می‌توانند بر مشروعیت و عدم مشروعیت آن‌ها تأثیر بگذارند.

اثرگذاری صندوق‌های بازنشستگی بر فقر و نابرابری در جوامع و ارتباطی که تعارض منافع نیز با فقر و نابرابری دارد، موضوع تعارض منافع در صندوق‌های بازنشستگی را از اهمیتی ویژه برخوردار می‌نماید. پژوهش «بررسی موقعیت‌ها و مصادیق تعارض منافع در صندوق بازنشستگی کشوری و راهکارهای مدیریت آن» به این موضوع پرداخته است و تلاش کرده است از خلال مصاحبه با مطلعان (کارشناسان و مدیران سازمان و خارج از سازمان) موقعیت‌ها و مصادیق تعارض منافع در این صندوق را مشخص کرده و برخی راهکارهای مدیریت آن‌ها را شناسایی نماید.

تعارض منافع یک «موقعیت» است که در آن افراد باید میان منافع شخصی یا منافع عمومی و وظایف شغلی خود یکی را انتخاب کنند. موقعیت‌های تعارض منافع صرفاً به وضعیت‌های کاری و شغلی افراد محدود نمی‌شوند اما در ادبیات جهانی آنچه تحت عنوان تعارض منافع موردتوجه اندیشمندان و سیاست‌گذاران قرارگرفته است، آن مواردی است که در محیط کاری روی می‌دهد. تعارض منافع با خود پدیده‌هایی همچون فقر و نابرابری و تبعیض را به دنبال خواهد داشت.

در میان ۱۸ صندوق بازنشستگی که در حال حاضر در کشور فعال هستند، صندوق بازنشستگی کشوری یکی از دو صندوق بزرگ و پرجمعیت است که به مستخدمین دولت خدمات‌رسانی می‌نماید. این صندوق یک سازمان عمومی است و در خصوص دولتی و غیردولتی بودن آن همچنان بحث است اما از آنجایی این صندوق بر اساس حق بیمه‌هایی اداره می‌شود که توسط بیمه‌شدگان آن پرداخت می‌شود، در آن رابطه‌ای متقابل میان بیمه‌شدگان و صندوق وجود دارد. موضوع مداخله دولت در امور صندوق بازنشستگی همانند سازمان تأمین اجتماعی در اینجا هم مطرح‌شده است و یکی از موضوعاتی است که به شکل‌گیری برخی موقعیت‌های تعارض منافع در صندوق دامن می‌زند.

نتایج پژوهش وجود انواع موقعیت‌های تعارض منافع در معاونت‌های اقتصادی و فنی و اداره کل اجتماعی و فرهنگی صندوق را نشان می‌دهد. یکی از مهم‌ترین موقعیت‌ها، عضویت در گروه‌های سیاسی، قومی، دوستانه و… است که به انتخاب مدیران سازمان بر اساس انگیزه­ های سیاسی انجامیده است و خود موقعیت‌های تعارض منافع دیگری را رقم‌زده است.