کارشناس ارشد جامعه شناسی
کارشناس پژوهشی- حمایتگری مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه
ازجمله رویکردهای موجود در میان سیاست‌گذاران حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران، توجه به اینترنت پاک و امن برای کودکان و نوجوانان است. بر این اساس اسناد بالادستی و سیاست‌های کلانی در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت آموزش‌وپرورش نوشته‌شده است.
مرور این اسناد نشان می‌دهد که رویکرد کشور به فناوری اطلاعات و ارتباطات رویکردی مثبت اما همواره با نگاه تهدیدآمیزی همراه است. درواقع، هم وزارت ارتباطات و هم آموزش‌وپرورش بر ضرورت توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات واقف‌اند اما سه رویه کلی تاکنون در این مورد وجود داشته:
۱-تاکنون همه سیاست‌گذاری‌ها مبتنی بر ارتقای فناوری ارتباطات در مدارس بوده است و کمتر به مسئله شکاف دیجیتالی بین کودکان و نوجوانان و کاهش شکاف دسترسی به ابزار پرداخته‌شده است. روند تاریخی هم نشان می‌دهد که وزارت آموزش‌وپرورش از اواخر دهه ۷۰ کار خود را برای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در مدارس آغاز کرد و نسبت به سایر سازمان‌های دولتی در این عرصه پیشتاز بود. توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش‌وپرورش در دو حوزه تولید محتوا و اختصاص سخت‌افزارهای مرتبط به مدارس و آموزش کارکنان صورت گرفت. در سال‌های اخیر نیز آزمایشگاه‌های کامپیوتری، ورود برخی از مدارس به حوزه برنامه‌نویسی و… آغاز شده است.
۲- آموزش‌وپرورش و دیگر نهادهای متولی بیش از سایر موضوعات بر روی مسئله سواد دیجیتالی به‌عنوان سواد تشخیص محتواهای دیجیتالی مانور داده‌اند، درصورتی‌که سواد دیجیتالی تنها معطوف به این امر نیست بلکه مسائلی همچون آموزش حفظ امنیت شخصی، محافظت از سلامت روان خود و… حتی تولید محتوا و ایفای نقش فعال در این عرصه نیز شامل می‌شود.
۳- مصوبات و اسناد وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی نیز معطوف به فضای مجازی سالم، مفید و امن و صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی است.
ارزیابی شبکه دانش‌آموزی شاد
در اواخر سال ۱۳۹۸ با شیوع کرونا مدارس کشور در ماه پایانی سال تعطیل شدند. مسئولان آموزش‌وپرورش و مدیران مدارس هیچ ایده و برنامه‌ای از پیش تعیین‌شده برای ادامه سال تحصیلی نداشتند. آموزش و ادامه تحصیل در هاله‌ای از ابهام بیماری ناشناخته کرونا قرارگرفته بود. در همین میانه، برخی از معلمان و مدارس غیرانتفاعی تلاش کردند تا سال تحصیلی را با استفاده از اینترنت و در فضای آنلاین دنبال کنند. آموزش‌وپرورش نیز از این ایده استقبال کرد و به‌طورکلی مدارس تشویق شدند تا با استفاده از بسترهای فضای مجازی، آموزش غیرحضوری و آنلاین را دنبال کنند.
از ابتدای سال ۱۳۹۹ بحث شبکه مجازی دانش‌آموزی مطرح شد و رئیس مرکز برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات آموزش‌وپرورش بیان کرد تا بعد از تعطیلات عید تمام دانش آموزان می‌توانند با استفاده از شبکه اجتماعی دانش آموزان (شاد) آموزش آنلاین را آغاز کنند اما شروع این داستان به تعویق افتاد و نهایتاً اواخر فروردین پلتفرم شاد به بهره‌برداری رسید.
در ابتدای این مسیر تمامی مدارس ملزم شدند تا با توجه به اطلاعات ثبتی دانش آموزان، یکی از شبکه‌های اجتماعی موجود در کشور مثل آی گپ، روبیکا، سروش و … را انتخاب و ثبت‌نام کنند و سپس با استفاده از کد ملی در برنامه شاد وارد شوند. در ۲۵ فروردین، حاجی میرزایی وزیر وقت آموزش‌وپرورش بیان کرد که بیش از ۲ میلیون و ۹۰۰ هزار کاربر در این شبکه آموزشی ثبت‌نام کردند.
با شروع موج آموزش آنلاین در برنامه شاد، موضوعات و مباحث مختلفی مطرح شد. مهم‌ترین مسئله مربوط به عدم دسترسی به ابزار دیجیتال بین دانش آموزان بود که خود آموزش‌وپرورش، خیرین مدرسه‌ساز و دیگر خیرین در حرکت جمعی تلاش کردند تا ابزارهای دیجیتال را به دانش آموزان برسانند. علاوه بر اینکه دسترسی به ابزار مسئله مهمی است، برای نصب برنامه شاد روی گوشی‌های قدیمی با نسخه‌های قدیمی اندروید و گوشی‌های اپل نیز خانواده‌ها با مشکل مواجه بودند.
مورد بعدی، امکان تحصیل دانش آموزان اتباع خارجی بود. با توجه به اینکه در روند سال‌های اخیر ثبت‌نام از تمامی دانش آموزان اتباع خارجی در مدارس ترویج می‌شد اما با این موج کرونا، نگرانی از بازماندگی مجدد این کودکان از تحصیل افزایش یافت. با توجه به اینکه شرط ثبت‌نام در برنامه شاد، کد ملی دانش آموزان بوده، نگرانی دانش آموزان اتباع بیشتر شد تا اینکه در اواخر فروردین، وزارت آموزش‌وپرورش مشکل ورود و ثبت‌نام دانش آموزان اتباع خارجی که کد ۱۱ رقمی را دارند حل کرد اما بااین‌حال خبری از اینکه کودکان بی‌شناسنامه و دیگر اتباع خارجی بدون کد که چه طور می‌توانند تحصیل کنند، حرفی به میان نیامد.
چالش بعدی پیش روی آموزش آنلاین هزینه‌های اینترنت بود. چنانکه هزینه‌های خانواده‌ها به‌خصوص معلمان را افزایش داده بود. به همین واسطه آموزش‌وپرورش با همکاری وزارت ارتباطات پیگیر این موضوع شدند تا اینترنت رایگان به کد ملی معلمان اختصاص یابد و از طرف دیگر، اینترنت مصرفی در شبکه شاد نیز رایگان شود. بااین‌حال، دغدغه بسیاری از معلمان این بود که آموزش آنلاین تنها از بستر شبکه شاد صورت نمی‌گیرد و بسته‌های اینترنتی هم کفاف کلاس‌های آنلاین را نمی‌دهد. البته ناگفته نماند که علاوه بر هزینه‌های اینترنت، تهیه ابزار دیجیتال برای معلمان نیز هزینه‌های گزافی را بر گردن معلمان گذاشت زیرا مدارس دولتی امکاناتی برای آموزش آنلاین به معلمان اختصاص نداد و صرفاً برخی از مدارس غیرانتفاعی تبلت یا لپ‌تاپ برای معلمان خریداری کرد.
با راه‌اندازی شبکه شاد، برخی از مدیران، معلمان و دانش آموزان از مشکلات فنی این برنامه انتقاد کردند. یکی از مسائل آن، این بود که سرور مرکزی این شبکه توان ارائه سرویس به دانش آموزان از ساعت ۸ صبح تا ۱۴ بعدازظهر را ندارد و سرعت آن بسیار کند می‌شود و به‌سختی امکان آپلود و دانلود فایل‌ها موجود است. علاوه بر این قطعی‌های برنامه، عدم امکان بارگذاری فیلم با حجم بالا و هنگ کردن برنامه از دیگر مشکلات این برنامه بوده است.
هم‌زمان با راه‌اندازی شبکه شاد، آموزش‌وپرورش نیز با همکاری صداوسیما کلاس‌های آموزشی را تدارک دادند که از شبکه‌های تلویزیونی پخش می‌شد. بااین‌حال آموزش دانش آموزان استثنایی و دیرآموز نیز چه در برنامه شاد و چه در تلویزیون در اوایل کار و چه‌بسا تا امروز با مشکلات بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کند.
برای آموزش آنلاین سه ضلع ابزار دیجیتال، دسترسی به اینترنت و محتوای آموزشی مهم است. در دوره کرونا، آموزش‌وپرورش علاوه بر مسائل دیگر، با مشکل محتوا و برنامه آموزشی هم مواجه بود؛ زیرا اولاً آموزش‌وپرورش باوجود برنامه‌ها و سیاست‌های پیشین تاکنون محتواها و ویدئوهایی آموزشی تولید نکرده بود، دوما معلمان با مفهوم آموزش آنلاین و ارائه جذاب مطالب به‌طور آنلاین آشنا نبودند و صرفاً معدود معلمانی بودند که توانستند روش تدریسشان را متناسب با فضای آنلاین پیش ببرند. برنامه شاد نیز چیزی جز پیام‌رسان معلم و دانش‌آموزان در بستر یک برنامه نبوده و درواقع در زمره پلتفرم‌های آموزش آنلاین قرار نمی‌گیرد. به‌طور مثال، محتواهای یادگیری آنلاین می‌تواند شامل آزمون‌ها، فیلم‌های آموزشی، بازی‌های آموزشی، پادکست، کتاب‌های الکترونیکی و … باشد.
در خصوص دو زیر ساخت اصلی آموزش آنلاین نیز امیر ناظمی، رئیس سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات بیان کرده بود که نرخ نفوذ اینترنت در کشور ۹۰ درصد است که ۱۰ درصد ثابت و ۸۰ درصد روی موبایل است. امروز حدود ۷۰ میلیون گوشی هوشمند در ایران وجود دارد و بر اساس یک پیمایش مشخص‌شده بود که در یک خانوار برخوردار هر ۴ فرزند گوشی دارند اما در یک خانواده کم برخوردار هیچ‌کدام گوشی هوشمند ندارند. همچنین این پیمایش نشان داده است که ۵۰ درصد والدین گوشی خود را در اختیار فرزندان قرار می‌دهند. ۱۰ درصد فرزندان گوشی شخصی دارند و ۴۰ درصد از گوشی والدین استفاده می‌کنند (خبرگزاری پانا، ۱۳۹۹).
بر اساس گزارش‌های خبری و تحلیل‌های موجود تجربه آموزش مجازی در ایران نشان داده است که در این فضا تفاوت‌های فردی و شرایط خانوادگی در یادگیری و ادامه تحصیل بسیار تأثیرگذار است زیرا بخشی از دانش آموزان به‌واسطه بی‌سوادی و کم‌سوادی والدینشان در استفاده از آموزش آنلاین مشکل داشتند.
اجبار در عضویت و استفاده تمام مدارس از شبکه شاد و سپس ارزیابی مدارس بر اساس این سیستم نیز اجحاف بزرگی در حق مدارس مناطق محروم بوده است. از این منظر در اخبار این مسئله مطرح بوده است که آموزش‌وپرورش نمی‌بایست برای مدارس انحصار و اجبار در استفاده از برنامه شاد را ایجاد می‌کرد.
بر اساس ارزیابی‌های موجود و مقایسه بین برنامه‌های آموزش آنلاین در جهان و شبکه شاد در ایران، شبکه شاد دارای امکانات و کاستی‌هایی است که مهم‌ترین امکانات آن سهولت ارتباط معلم و دانش‌آموز و امکان انتقال داده و محتوا است اما بزرگ‌ترین کاستی‌های آن، عدم امکان تعامل تصویری زنده بین معلم و دانش‌آموز است. همچنین شبکه شاد دارای امکانات تخصصی مدیریت یادگیری و محتواهای آموزشی نیست. همچنین به‌واسطه اینکه شبکه شاد برای گوشی‌های همراه طراحی‌شده است می‌تواند به سلامت بدنی دانش آموزان آسیب وارد کند (کریمیان، ۱۴۰۰). جدول زیر به‌طور مختصر امکانات و کاستی‌های شبکه شاد را بیان می‌کند:
(منبع: کریمیان، ۱۴۰۰)
بر اساس نظرسنجی ایسپا درباره مشکلات آموزش آنلاین از کسانی که در خانواده دانش‌آموز دارند در یک سؤال باز (بدون گزینه) پرسیده شد «مشکلات شما (یا دانش‌آموز) در استفاده از آموزش غیرحضوری چیست؟». در این سؤال پاسخگویان می‌توانستند به چند گزینه اشاره نمایند لذا جمع اعداد بیش از ۱۰۰ است. ۲۱٫۷ درصد پاسخگویان مشکل اصلی خود را اینترنت ضعیف، ۱۳ درصد یادگیری نامناسب و غیر صحیح دانش آموزان،۱۰٫۱ درصد کمبود زمان و افت کیفیت آموزش، ۹٫۶ درصد فقدان امکانات آموزش مجازی، ۵٫۶ درصد زیاد بودن قیمت اینترنت، ۵٫۶ درصد عدم توانایی مالی، ۵٫۴ درصد عدم توجه دانش آموزان به یادگیری، ۴٫۲ درصد کارایی ضعیف اپلیکیشن شاد عنوان کرده‌اند. ۲۲٫۵ درصد گفته‌اند در استفاده از آموزش غیرحضوری مشکلی ندارند و ۱۲٫۱ درصد به سایر موارد اشاره‌کرده‌اند.
(منبع: ایسپا، ۱۵/۷/۱۳۹۹)
در جمع‌بندی می‌توان بیان کرد که آموزش از راه دور چه از طریق شبکه شاد و یا دیگر شبکه‌های پیام‌رسان با سه چالش روبرو خواهد بود:
۱- کیفیت پایین آموزش آنلاین که ازجمله موانع آن ظریفت ناکافی شبکه شاد و محتواهای ارائه‌شده از سوی معلمان بوده است.
۲- تعمیق نابرابری‌های آموزشی و ایجاد تبعیض بین دانش‌آموزانی که دسترسی به آموزش آنلاین و باکیفیت دارند و نابرابری میان دانش آموزان دیرآموز
۳- ایجاد مسائل مرتبط با سلامت روان و تن که به‌واسطه دوری از مدرسه، دانش آموزان بیشتر در معرض آسیب‌های روحی و جسمی قرارگرفته‌اند (کریمیان، ۱۴۰۰).
** این یادداشت از طرح مطالعاتی-ارزیابی «بررسی وضعیت شکاف دیجیتال میان کودکان و نوجوانان (کودکان در دنیای دیجیتال؛ فقر دسترسی کودکان به دنیای آنلاین)» (معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، مجری: مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه، ۱۴۰۰، پژوهشگر: راضیه شیخ رضایی) استخراج‌شده است.
منابع:
- خبرگزاری پانا (۱۳۹۹) پیشنهاد معاون وزیر ارتباطات برای رایگان شدن اینترنت و استفاده از شبکه شاد، ۲۰ اردیبهشت.
- کریمیان، جلال (۱۴۰۰) سیاست‌گذاری در آموزش‌وپرورش، تهران: کتاب راهبرد، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری.
- مرکز افکار سنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، (۱۳۹۹) مخالفت خانوارها با آموزش حضوری در زمان کرونا، از هر ۱۰ شهروند، ۶ نفر با بازگشایی مدارس به صورت حضوری مخالف است.
لینک کوتاه https://iran-bssc.ir/?p=20908
مطالب مرتبط:
فقر دسترسی کودکان به دنیای آنلاین
سند ملی کار شایسته: مسیری به سوی حمایت از نیروی کار
قراردادهای کارگری، حرکت از حقوق خصوصی به سوی حقوق عمومی
بررسی سیاست های حوزه معیشت و دستمزد کارگران
تعارض منافع، فقر و نابرابری آموزشی
گزارش ۱۷| نگران فقر آموزشی باشیم: هیچ راه‌حلی به تنهایی جوابگوی تمام نیازها نیست
بدون دیدگاه