تعارض منافع به عنوان یکی از عوامل ناکارآمدی حاکمیت‌ها از دهه‌های پیش موردتوجه کشورهای توسعه‌یافته‌تر قرار گرفته است. با اینکه مدت کوتاهی است که پژوهشگران به این مفهوم به عنوان یکی از عوامل اصلی ناکارآمدی سیاست‌گذاری و حکمرانی در ایران پرداخته‌اند، اما این موضوع به کرات توسط کاربران فضای مجازی مورد استفاده قرار می‌گیرد و حتی راهکار اصلی مبارزه با فساد دانسته می‌شود. چنانکه کاربری می‌نویسد: «تجربه بشر نشان داده که شفافیت و حل تعارض منافع تصمیم‌گیران، نیاز مهمی برای خشک کردن ریشه فساد است». بررسی دقیق‌تر فضای مجازی نشان می‌دهد که در ادبیات کاربران فضای مجازی تعارض یا تضاد منافع با دو مفهوم به کار برده شده است:
- تعارض منافع به‌مثابه منافع متفاوت و متضاد دو کشور: این مفهوم هرچند معنای بسیار متفاوتی از تعارض منافع در معنای تنگ‌دامنه و فنی دارد، اما در ادبیات تخصصی روابط بین‌الملل نیز پرکاربرد است. چنانکه در هفته گذشته، احمد زیدآبادی در کانال تلگرام خود با اشاره به افزایش تنش‌ها بین دو ابرقدرت امریکا و چین می‌نویسد: «آنها ظاهراً با پیش‌بینی تعارض منافع روزافزون بین چین و امریکا به فکر قرارداد ۲۵ ساله با پکن افتاده‌اند.» این پیام که بارها در فضای تلگرام بازنشر شده است، موجب شد که هفته گذشته پرتکرارترین مفهوم به کار برده شده از تعارض منافع در فضای مجازی به تضاد منافع ملی دو کشور اشاره داشته باشد.
- معنای دوم به منافع شخصی و عمومی متعارض در یک فرد یا یک نقش اشاره دارد. یکی از کاربران توئیتر تمثیل ساده و روشنی از این مفهوم به دست داده و راهکاری برای حل تعارض منافع نیز پیشنهاد می‌دهد: «دو نفر یه کیک رو می‌خوان تقسیم کنن، اگر تقسیم‌کننده و توزیع‌کننده یک نفر باشه، اینجا تعارض منافع صورت می‌گیره. در چنین شرایطی برای حل تعارض منافع چیکار باید کرد؟ باید برای جلوگیری از این اتفاق، تقسیم‌کننده و توزیع‌کننده یک نفر نباشه که این مشکل حل بشه!» بنابراین وی بر عهده داشتن دو وظیفه توسط یک نقش را موجب قرار گرفتن فرد در موقعیت تعارض منافع می‌داند و راهکار پیشگیری یا حل تعارض منافع را نیز تفکیک نقش‌ها از یکدیگر معرفی می‌کند. بدیهی است که در ادبیات محدود و تخصصی تعارض منافع، برداشت دوم مدنظر است که در هفته اخیر کاربران فضای مجازی بیشتر به موقعیت اشتغال همزمان و قاعده گذاری برای خود به کار برده اند.
موضوعات مورد تحلیل با چارچوب تعارض منافع
در هفته اول مردادماه در شبکه تلگرام، ۱۱۸ مطلب، در شبکه توئیتر، ۱۴۹ مطلب و در شبکه اینستاگرام، ۲ مطلب در ارتباط با تعارض منافع به اشتراک گذاشته شده است که به موضوعات متفاوتی نظیر آموزش و پرورش، امور مالیاتی، حوزه سلامت، پزشکی و غیره پرداخته است. در برخی موضوعات نیز مانند اعتراض به برگزاری کنکور یا نظام بانکی، کاربران به‌طور شتاب‌زده و غیردقیق از تعارض منافع برای علت‌کاوی این موضوعات استفاده کرده‌اند؛ اما کاربران با کلیدواژه «تعارض منافع» برخی موضوعات روز و همچنین برخی موقعیت های تعارض منافع مانند اشتغال همزمان یا قاعده گذاری برای خود را به کرات موردبحث قرار داده و تحلیل‌های درستی نیز ارائه کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
نمایندگان مجلس در محاصره تعارض منافع
اوایل اسفند سال گذشته همزمان با شیوع کرونا، خبری منتشر شد مبنی بر اینکه سناتور بور، رئیس کمیسیون امنیت ملی سنای امریکا، میزان زیادی از سهام خود را دقیقاً یک ماه قبل از سقوط بازار بورس امریکا فروخته است. ازآنجاکه وی به عنوان رئیس کمیسیون امنیت ملی سنا به‌طور مرتب گزارش‌هایی محرمانه در مورد شیوع کرونا و تأثیر این بیماری بر بورس امریکا دریافت می‌کرده است، گمان می‌رفت وی با استفاده از اطلاعاتی که به واسطه جایگاه شغلی خود کسب کرده، در راستای منافع شخصی خود، یعنی فروش سهامش قبل از سقوط بازار بورس امریکا استفاده کرده باشد. در پی انتشار این خبر، وی در اردیبهشت‌ماه سال جاری، از سمت خود عزل شد و در حال حاضر پرونده قضایی وی در حال تکمیل است؛ اما رسانه‌ها چگونه از این امر مطلع شدند؟
به سبب آنکه در ایران گردش مالی نمایندگان مجلس، شفاف و در دسترس عموم نیست، امکان بروز هر نوع تعارض منافعی در مجلس وجود دارد.
بر اساس قوانین امریکا و به‌منظور پیشگیری از فساد و اجتناب از موقعیت‌های تعارض منافع، سناتورها موظف‌اند همه معاملات بورسی خود را به سنا گزارش دهند. به علاوه سایر درآمدهای سناتورها و حتی نرخ بهره وام مسکن آنها نیز در سایتی ثبت شده و در دسترس عموم مردم قرار دارد. کاربری با اشاره به این موضوع نتیجه می‌گیرد که در امریکا، شفافیت و در دسترس عموم قرار داشتنِ اطلاعات مالی نمایندگان و همسران‌شان، موجب مدیریت یا حل تعارض منافع در نمایندگان امریکا و نهایتاً کاهش فساد در مجلس این کشور شده است. این کاربر با مقایسه مجلس نمایندگان ایران و مجلس سنای امریکا، استدلال می‌کند، ازآنجاکه نمایندگان مجلس ایران نیز به بسیاری از اطلاعات اقتصادی و تغییر و تحولات کلان اقتصادی کشور آگاهی دارند، همواره در موقعیتی قرار دارند که امکان سوءاستفاده از چنین اطلاعاتی در راستای منافع شخصی‌شان وجود دارد؛ اما به سبب آنکه در ایران گردش مالی نمایندگان مجلس، شفاف و در دسترس عموم نیست، امکان بروز هر نوع تعارض منافعی در مجلس وجود دارد.
رصد مداوم تعارض منافع در کانادا
جاستین ترودو نخست‌وزیر کانادا، برای محول کردنِ مدیریت کمک مالی ۹۰۰ میلیون دلاری دولت برای برنامه کار داوطلبانه جوانان با سازمان خیریه وی (WE Charity)، قراردادی منعقد کرده است. این ماجرا در صدر اخبار کانادا قرار گرفته است، چراکه این مؤسسه با خانواده ترودو، روابط نزدیک و دیرینه‌ای دارد. این سازمان که قرار بوده است برنامه اشتغال تابستانی جوانان تازه فارغ‌التحصیل را با بودجه دولت فدرال سرپرستی کند، اعلام کرده که در گذشته مارگارت ترودو برای سخنرانی در ۲۸ برنامه جمعاً حدود ۲۵۰،۰۰۰ دلار و الکساندر ترودو، برادر نخست‌وزیر، برای سخنرانی در ۸ برنامه جمعاً حدود ۳۲،۰۰۰ دلار حق‌الزحمه دریافت کرده‌اند.
کاربران فضای مجازی به دلیل اشتغال همزمان رئیس جدید دیوان محاسبات و عدم استعفای وی از موقعیت های شغلی، انتخاب وی به این سمت را دال بر کمبود بسترها و قوانین حل تعارض منافع می‌دانند.
با مطرح شدن موقعیت تعارض منافع ترودو در این واگذاری، قرارداد لغو شده است و برای حل تعارض منافع موجود، اختصاص بودجه برای این برنامه تحت نظارت مستقیم دولت قرار گرفت. همچنین وی روز پنجشنبه ۳۰ ژوئیه برای پاسخگویی و توضیح به نمایندگان در پارلمان این کشور حاضر شد (برای اطلاعات بیشتر کلیک کنید). برخی کاربران توئیتر که تجربه اشتغال در این کشور را داشته‌اند، بر اهمیت اجتناب و افشای موقعیت تعارض منافع در کانادا تأکید کردند و معتقدند در کشور کانادا، پنهان کردن موقعیت‌های تعارض منافع، امکان «کله‌پا کردن» هر فردی را خواهد داشت؛ لذا می‌گویند چندان دور از انتظار نیست که جاستین ترودو و وزیر دارایی وی، به سبب عدم افشا یا اجتناب از این موقعیت تعارض منافع، مجبور به استعفا شوند.
همچنین میتوانید راهکارهای حل تعارض منافع در کانادا در حوزه های نظام بانکی و انرژی را نیز مطالعه کنید.
کانون وکلا: قاعده گذاری برای خود
اما مطلب دیگری که در هفته گذشته در کانال‌های تلگرام بازنشر شده، به‌تفصیل موقعیت تعارض منافع کانون وکلا را شرح داده و بر تأثیر این موقعیت بر بیکاری فارغ‌التحصیلان رشته حقوق تأکید کرده است. این مطلب در دنبالهٔ کمپین پنهانی است که از سال قبل می‌کوشد این نهاد صنفی سابقه‌دار (کانون وکلا) را به ایجاد انحصار متهم کرده و ذیل پرچم تعارض منافع خواهان رفع انحصار از آن شود. این کاربر با تأکید بر بیکاری شمار زیادی از فارغ‌التحصیلان رشته حقوق و در مقابل دستمزدهای کلان برخی از وکلا، این سؤال را مطرح می‌کند که هنگامی‌که بسیاری از فارغ‌التحصیلان بیکار حقوق در صف آزمون وکالت برای ارائه خدمات حقوقی هستند و حاضرند با دستمزد بسیار پایین‌تری همان خدمات را اراده دهند، چرا باید قیمت دستمزد وکلا تا این میزان بالا باشد؟ این کاربر معتقد است کمبود عرضه خدمات حقوقی و محدود نگه داشتن تعداد وکلا توسط کانون وکلا، موجب دستمزد بالای وکلا شده است. درواقع کانون وکلا تشکلی صنفی است که صلاحیت برگزاری آزمون وکالت و تعیین ظرفیت پذیرفته‌شدگان در هر شهر را به‌طور انحصاری در اختیار دارد. از نظر این کاربر، کانون وکلا در موقعیت تعارض منافع قرار دارد، چراکه همواره به نفع وکلای پیشین است که تعداد وکلا محدود باشد و در نتیجه، خودشان مراجعان درآمد بیشتری داشته باشند.
اشتغال همزمان رئیس جدید دیوان محاسبات
کاربران توئیتر هشدار می‌دهند که رئیس جدید دیوان محاسبات در موقعیت اشتغال همزمان قرار دارد. به همین سبب، آنها اشتغال همزمان وی و عدم استعفا از موقعیت‌های شغلی گذشته اش را یادآوری کرده‌اند. آنها انتخاب وی به این سمت را دال بر کمبود بسترها و قوانین حل تعارض منافع می‌دانند. کاربری با اشاره به انتخاب وی نوشته است: «فکر می‌کنم جا داره در مورد کمبود چارچوب قانونی و اجرایی برای حل تعارض منافع هم کسی یادداشت بنویسه. صاحب امتیاز روزنامه (یا فعالیت مطبوعاتی) منطقاً با دسترسی به ریز اسناد مالی دولتی تعارض منافع داره». همچنین موقعیت اشتغال همزمان دیگر وی از دید کاربران توئیتر دور نمانده است: «اصل انتصاب بذرپاش حتی بدون مشکل سوابقش با شغل فعلیش تعارض داره، الان هم باید از ریاست هلدینگ‌ها استعفا بده.»
بازار بورس متأثر از اشتغال همزمان
بسیاری از کاربران توئیتر به درست یا غلط بر این نظرند که موقعیت تعارض منافع اشتغال همزمان برخی مسئولین موجب محدود شدن فضای نقد وضعیت نگران‌کنندهٔ بورس شده است. این کاربران معتقدند چون برخی مسئولین به‌طور همزمان در بورس نیز فعال هستند، سرمایه‌گذاری بیشتر مردم در این بازار موجب افزایش سود سهام آنها خواهد شد. به همین دلیل این مسئولین با منتقدینی که رشد بورس را غیرواقعی و نگران‌کننده می‌دانند و به مردم برای سرمایه‌گذاری در این بازار هشدار می‌دهند، به‌شدت برخورد می‌کنند.
