ریشه اصطلاح بخش غیررسمی به سیاستهای توسعهای در دهه ۱۹۶۰ باز میگردد. در آن زمان کشورهای توسعه نیافته از سیاستهای موفقی که کشورهای توسعه یافتهای مانند ژاپن و کشورهای اروپایی در پیش گرفته بودند و بدون توجه به موقعیت و شرایط داخل کشورشان، پیروی کردند. نتیجه این اقدام مهاجرت گسترده روستاییان به شهرها بود و از آنجاییکه ظرفیتهای لازم برای جذب این افراد وجود نداشت بسیاری از آنان به سمت فعالیتهای غیررسمی کشیده شدند. در ایران نیز شکلگیری بازار غیررسمی را همزمان با اصلاحات ارزی میدانند که در آن پیوند نیرویکار با زمین گسست و شرط لازم پدیداری بازارهای کار سیال و متحرک را محقق ساخت[۱].
طبق تعریف سازمان بینالمللی کار (۲۰۱۶)، کار غیررسمی بهعنوان اشتغال بدون صدور اجتماعی (بویژه صدور اجباری اجتماعی) و عدم وجود حداقل یک قرارداد سه ماهه تعریف میشود. این نوع مشاغل شامل فعالیتهای درآمدزایی است که خارج از قوانین، مالیات، مقررات و نظارت دولت فعالیت کرده و بدون بیمه و رفاه است.
بنگاههای غیررسمی در بسیاری از کشورها بخش عمدهای از بنگاههای فعال اقتصادی را تشکیل میدهند. در میان اقتصاددانان سه دیدگاه مختلف وجود دارد. عدهای بنگاههای غیررسمی را انرژی کارآفرینی میبینند که میتوانند موتور بالقوهای برای توسعه آینده اقتصاد باشند. عدهای نیز با نگاهی بدبینانه به این مشاغل ادعا میکنند که کارگران غیررسمی افرادی با بهروری پایین هستند که با فرار مالیاتی یا رعایت نکردن مقررات به توسعه اقتصاد لطمه میزنند. در مقابل دو دیدگاه مذکور عدهای نیز هستند که غیررسمی بودن را محصول فقر میدانند. آنها معتقدند این شرایط اقتصادی نامناسب است که کارگران و کارفرمایان را به سمت مشاغل غیررسمی سوق میدهد.
به طور کلی اقتصاد غیررسمی در هر دو موقعیت انقباض و انبساط اقتصادی گسترش مییابد. در شرایط انقباضی مانند اجرای سیاستهای تعدیل در برخی کشورها، یا حالت انبساطی مانند افزایش قیمت نفت برای کشورهای تولیدکننده اقتصاد غیررسمی رشد میکند. در حالت انبساط در مقایسه با حالت انقباض، تقاضای مستقیم و غیرمستقیم بیشتری برای کالاها و خدمات تولید شده توسط بخش غیررسمی ایجاد میشود[۲]. بنگاههای غیررسمی نوعاً کوچک، ناکارآ و توسط کارآفرینان با تحصیلات پایین اداره میشوند. خوداشتغالی غیرحرفهای، کارگر غیرماهر، افراد در مشاغل حاشیهای، کارگران خانگی و خانوادگی و کارگران در شرکتهای کوچک با حداکثر ۵ کارمند همه کارگران غیررسمی محسوب میشوند. کارگران در کشورهای در حال توسعه عموماً برای تأمین حداقل معاش و رهایی از فقر به بخش غیررسمی گرایش پیدا میکنند. رشد و میزان اشتغال غیررسمی در بیشتر کشورها راهی برای فرار از بیکاری بشمار میرود.
همه کارگران غیررسمی فقیر نیستند و همه فقیرانی که مشغول به کار هستند درگیر اقتصاد غیررسمی نیستند، اما همبستگی قابل توجهی بین اشتغال غیررسمی و فقر وجود دارد. اولین براورد جهانی از اشتغال غیررسمی که توسط سازمان بینالمللی کار در سال ۲۰۱۸ مننشر شد به بررسی رابطه میان غیررسمی بودن و فقر در سطح کشورها و خانوارها میپردازد. این براورد جهانی نشان میدهد از مجموع دو میلیارد کارگر در جهان حدود ۶۱ درصد از آنها در سراسر جهان به اشتغال غیررسمی مشغولند. همچنین براساس گزارش فوق میزان اشتغال غیررسمی در کشورهای در حال توسعه ۹۰ درصد، در کشورهای توسعهیافته با درآمد بالا ۳/۱۸ درصد و در کشورهای نوظهور (با درآمد متوسط) کاملا قابل توجه و معادل ۱۸ درصد است. در سطح خانوارها نیز درصد بالاتری از کارگران غیررسمی، نسبت به کارگران رسمی از خانوارهای فقیر هستند.
هر چند اندازهگیری اقتصاد غیررسمی مشکل است، اما براورد میشود که بیشترین میزان کارگران غیررسمی در بخش کشاورزی هستند که این بخش شامل کشاورزی معیشتی و فروش غیررسمی محصولات قابل عرضه به بازار است. در سطح جهانی، احتمال شاغل بودن افرادی که در مناطق روستایی زندگی میکنند (۸۰ درصد) در مشاغل غیررسمی نسبت به افراد در مناطق شهری (۴۳/۷ درصد) دو برابر است.
سهم اشتغال غیررسمی از کل اشتغال در جهان، کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته | |||||
مولفه | جهان | کشورهای نوظهور و درحال توسعه | کشورهای توسعه یافته | ||
سن | ۲۴-۱۵ | ۱/۷۷ | ۴/۸۴ | ۲/۱۹ | |
۲۴+ | ۷/۵۸ | ۴/۶۷ | ۱۸ | ||
جنسیت | زن | ۱/۵۸ | ۵/۶۷ | ۶/۱۷ | |
مرد | ۶۳ | ۷/۷۰ | ۹/۱۸ | ||
محل سکونت | روستایی | ۸۰ | ۲/۸۴ | ۱/۲۲ | |
شهری | ۷/۴۳ | ۶/۵۲ | ۷/۱۶ | ||
نوع بخش | کشاورزی | ۶/۹۳ | ۳/۹۴ | ۷/۵۸ | |
صنعت | ۲/۵۷ | ۲/۶۷ | ۸/۱۵ | ||
خدمات | ۲/۴۷ | ۵/۵۵ | ۵/۱۷ | ||
منبع: ILO, 2018 | |||||
در سطح جهانی، مردان (۶۳ درصد) بیشتر از زنان (۱/۵۸ درصد) در مشاغل غیررسمی مشغول بکارند. این امر به طور میانگین برای کشورهای در حال ظهور، در حال توسعه و کشورهای پیشرفته و نیز برای اشتغال غیررسمی کشاورزی و غیرکشاورزی نیز صادق است. از دو میلیارد کارگر غیررسمی در جهان، بیش از ۷۴۰ میلیون نفر زن هستند، اما در کشورهایی با درآمد کم و متوسط زنان به نسبت بالاتری از مردان در مشاغل غیررسمی فعالیت میکنند. برای مثال در آفریقا ۷/۸۹ درصد زنان شاغل در مقایسه با ۷/۸۲ درصد از مردان شاغل در مشاغل غیررسمی حضور دارند. بنابراین هر چند در سطح جهانی زنان کمتر در مشاغل غیررسمی فعال هستند، عموماً زنان در اقتصاد غیررسمی بیشتر از مردان به کارهای داوطلبانه میپردازند[۳].
حال اگر نگاهی به آمارهای ایران در انتهای سال ۱۳۹۸ بیندازیم، از مجموع ۸/۲۳ میلیون نفر افراد شاغل کل کشور ۶۰ درصد آنان در مشاغل غیررسمی فعال بوده و حتی سهم اشتغال غیررسمی در بسیاری از استانهای کشور بیش از ۷۰ درصد است. همچنین ۵۰ درصد از شاغلان بخش خدمات دارای اشتغال غیررسمی بوده و بیمه نیستند. در حالیکه ۴/۱۵ میلیون نفر در بنگاههای کوچک فعالیت میکنند، ۸۷ درصد مردان و ۸۴ درصد زنان در بخش غیررسمی در بنگاههای یک تا چهار نفر کارکن مشغول به کار هستند. از دیدگاه جمعیتی نیز ۴/۵۹ درصد نیروی کار بنگاههای کوچک، مرد و ۷/۶۱ درصد آنان زن هستند.
سهم اشتغال غیررسمی در اکثر استانهای محروم و مرزی کشور مانند آذربایجان غربی (۷۳ درصد)، خراسان شمالی (۷۲ درصد) و مازندران (۷۱ درصد)، سیستان و بلوچستان، کردستان و کرمانشاه (۷۰ درصد) بسیار بالاست. در استانهایی مانند تهران (۵/۴۸ درصد)، البرز (۷/۴۵ درصد)، بوشهر (۸/۴۳ درصد و یزد (۵/۳۵ درصد) کمتر از ۵۰ درصد است. بنابراین آمار نشان میدهد که رابطه فقر و اشتغال غیررسمی در کشور ما نیز مستقیم است[۴].
اشتغال غیررسمی و فقر رابطهای دو سویه دارند. افراد به دلیل فقیر بودن به اشتغال غیررسمی روی میآورند یا به دلیل اینکه اشتغال غیررسمی را انتخاب کردند فقر را تجربه میکنند. کسب اشتغال غیررسمی برای یک فرد در خانواده فقیر که پیش از این بیکار بوده به معنای کسب درآمد و کاهش شدت فقر آن خانواده است. اما عدم وجود حمایتهای اجتماعی و عدم شمول این مشاغل در قانون کار سبب میشود تا فرد همچنان نتواند از سادهترین امکانات بهرهمند شده و در فقر خود باقی بماند.
پانوشت:
- [۱] کریمی موغاری، زهرا و همکاران (۱۳۹۷)، محاسبه و تحلیل ساختار اشتغال غیررسمی در مناطق شهری استان کردستان، فصلنامه اقتصاد کاربردی، دوره ۸، شماره ۲۶٫
- [۲] مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی (۱۳۹۳)، ارزیابی تأثیر اقتصاد غیررسمی بر توسعه اقتصادی، دفتر مطالعات اقتصادی، شماره مسلسل:۱۴۲۰۰
- [۳] ILO (2018), Women and Men in the Informal Economy: A Statistical Picture, Third Edition.
- [۴] اشتغال غیررسمی (۱۳۹۹)، تحلیل شاخصهای بازار کار در فصل زمستان ۱۳۹۸، دفتر مطالعات اقتصادی، شماره مسلسل:۱۷۰۸۹