بیمه اجتماعی؛ ضرورتی فراگیر
مسئله تأمین اجتماعی یا به زبان محاوره بیمه نیروی کار پلتفرمی از موضوعات چالش‌برانگیز دنیای امروز است. «بر اساس مقاوله‌نامه شماره ۱۰۲ سازمان بین‌المللی کار، تأمین اجتماعی به‌منزله حمایتی است که جامعه در قبال پریشانی‌های اجتماعی و اقتصادی پدید آمده به‌واسطه قطع یا کاهش شدید درآمد افراد براثر بیکاری، بیماری، بارداری، ازکارافتادگی، سالمندی، فوت و همچنین افزایش هزینه‌های درمان و نگهداری خانوار (عائله‌مندی) به اعضای خود ارائه می‌دهد».
بیمه‌های اجتماعی بخشی از نظام تأمین اجتماعی هستند که در آن اشتغال مبنای مشارکت فرد و خانواده‌اش است. این نظام از طریق دریافت حق بیمه به‌صورت درصدی از دستمزد تأمین مالی می‌شود. با اینحال این سیستم نواقصی نیز دارد. از مهم‌ترین نواقص این نظام می‌توان به عدم پوشش افراد غیرفعال اقتصادی اشاره کرد. همچنین نابرابری در ارائه خدمات اجتماعی به دلیل سطوح مختلف دستمزد و حق بیمه را باید به آن افزود. در نهایت نیز باید به وابستگی شدید صندوق‌های بیمه‌ای به شرایط بازار کار و تغییرات اقتصادی و جمعیتی اشاره داشت.
اقتصاد گیگ و بیمه نیروی کار پلتفرمی
در این گزارش سعی شده است به یکی از معضلات فعلی نظام بیمه‌ای کشور در رابطه با فعالان در حوزه اقتصاد گیگ یعنی وضعیت پوشش بیمه‌های اجتماعی نیروی کار پلتفرمی پرداخته شود. اقتصاد گیگ اصطلاحی است که امروزه به بخشی از اقتصاد می‌گویند که مبتنی بر فعالیت شرکت‌های مختلف در حوزه اینترنت و اپلیکیشن‌های ارائه خدمات است. این بخش به‌سرعت در سطح جهان در حال گسترش است. در این بخش از اقتصاد افراد با استفاده از اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌ها نیروی کار خود را به‌صورت فیزیکی و حضوری و یا به‌صورت دورکاری می‌فروشند.
در اقتصاد گیگ توافقی میان عرضه‌کننده خدمت یا کالا و مصرف‌کننده آن شکل می‌گیرد. موافقان این اقتصاد را به دلیل حذف واسطه مقرون به‌صرفه‌تر و موجب تقویت روابط انسانی می‌دانند. همچنین فضای پلتفرمی موجب شکستن مناسبات سلسله مراتبی و انحصار در کار می‌شود. در مقابل منتقدان معتقد هستند که به دلیل ملغی شدن برخی حقوق نیروی کار مانند حقوق ثابت، تعطیلات، بیمه و… این بخش تسهیل‌کننده بی‌ثبات‌کاری نیروی کار شده است.
چالش‌های عدم پوشش بیمه اجتماعی
مطالعات نشان می‌دهد که بخش اقتصاد گیگ به‌واسطه پلتفرم‌ها هم در سطح جهان و هم در اقتصاد ایران در حال افزایش است. تعداد نیروی کار فعال در این بخش در ایران در حال حاضر چندان چشمگیر نیست. اما با توجه به روند گسترش اقتصاد پلتفرمی به‌احتمال‌زیاد تعداد آن‌ها در سال‌های آینده افزایش بیشتری خواهد یافت. در این میان بیمه نبودن و آسیب‌پذیر بودن آن‌ها در مقابل مخاطرات می‌تواند امنیت اجتماعی این کارکنان را به مخاطره اندازد. از سوی دیگر این آسیب‌پذیری فشار بسیاری بر نظام رفاهی کشور وارد خواهد آورد.
عمده کارگران شاغل در این بخش جزو شاغلان کم‌درآمد محسوب می‌شوند. این یعنی با رسیدن به دوران سالمندی ممکن است دچار فقر سالمندی شوند. این افراد حتی پیش از سالمندی به دلایلی ازجمله ازکارافتادگی، بیماری و… به‌راحتی می‌توانند دچار فقر شوند. در چنین شرایطی دولت به دلیل وظایف تعریف‌شده‌اش مانند اصل بیست و نهم قانون اساسی موظف به ارائه خدمات به این افراد خواهد بود. از همین رو، بهتر است هرگونه سازوکار حمایتی از این افراد در قالب نظام بیمه‌ای صورت پذیرد.
این اقدام چندین مزیت در پی خواهد داشت. ابتدا آنکه شهروندان در تأمین منابع مالی خدمات رفاهی نقش خواهند داشت. این یعنی فشار مالی کمتری بر نظام رفاهی وارد شود. دوم آنکه از آسودگی خاطر بیشتری در مقابل مخاطرات برخوردار خواهند بود. همچنین گسترش چتر بیمه‌ای به این بخش فرصتی را فراهم می‌آورد تا از تعداد نیروی کار در بخش غیررسمی کاسته و آن‌ها را به بخش رسمی اقتصاد وارد کرد.
محرومیت کارگران پلتفرمی از بیمه؛ معضلی ساختاری یا موردی؟
نیروی کار پلتفرمی چه در سطح جهان و چه در ایران به دلیل برخی ویژگی‌ها با تعاریف سنتی موجود از نیروی کار متفاوت است. نیروی کار به‌صورت سنتی یا در رابطه استخدامی با یک کارفرما تعریف شده است و یا به‌صورت کارکنان مستقل در نظر گرفته شده‌اند. با چنین تعریفی گنجاندن نیروی کار پلتفرمی در این دسته‌بندی با مشکلاتی مواجه شده است. شرکت‌های پلتفرمی استخدام‌کننده این افراد معتقد هستند که آن‌ها صرفاً زمینه‌ای را برای برقراری ارتباط بین نیروی کار و خریداران خدمت برقرار کرده‌اند و هیچ نقشی به‌عنوان کارفرما ندارند. اما در مقابل، نیروی کار نیز نمی‌تواند خود را کارکن مستقل تلقی کند و باید از مقررات شرکت مربوطه و در راستای سیاست‌های آن فعالیت کند.
این رابطه ابهام‌آمیز سبب برخی مسائل برای این بخش از کارگران شده است. ازجمله آن‌ها می‌توان به مواردی مانند بیمه نداشتن به‌عنوان مزدبگیر، نبود زمان و مکان مشخص کاری و… اشاره کرد. البته این مسئله محدود به ایران نیست و در کشورهای دیگر نیز می‌توان این اختلافات را مشاهده کرد. به‌عنوان نمونه در مارس سال ۲۰۲۰ دادگاهی در فرانسه، به دنبال شکایت یکی از رانندگان اوبر[۳]، رابطه او با این شرکت را «استخدامی» دانست. بر اساس این حکم، ازآنجاکه شاکی ملزم به تبعیت از قوانین اوبر بوده، مسیر و مبلغ کرایه را این شرکت برای او تعیین کرده و حساب کاربری راننده ممکن است در مواردی از سوی اوبر مسدود شود، راننده اوبر خویش‌فرما تلقی نمی‌شود.
نقشه راه گزارش بیمه نیروی کار پلتفرمی
گام اول
در این پژوهش به دنبال آن بوده‌ایم که شرحی از وضعیت نیروی کار پلتفرمی در ایران با تأکید بر رانندگان تاکسی اینترنتی ارائه شود. سپس سیاست‌های پیشنهادی برای بسط پوشش بیمه‌های اجتماعی به این دسته از مشاغل ارائه شده است. ازاین‌رو در گام اول به شرحی از وضعیت اقتصاد پلتفرمی و روند رو به گسترش آن در سطح جهان و ایران اشاره شده است. هدف اصلی این بخش به‌نوعی بازگو کردن اهمیت اقتصاد پلتفرمی از جهت گسترش نیروی کار آن است. این مسئله نشان می‌دهد رسیدگی هرچه سریع‌تر به وضعیت بیمه‌های اجتماعی شاغلین این بخش از چه درجه اهمیتی برخوردار است.
گام دوم
در گام دوم سعی شده است وضعیت رانندگان تاکسی اینترنتی در ایران روشن شود. نیاز این گروه به حمایت‌های اجتماعی و رویکردهای مختلف به بیمه اجتماعی آن‌ها از جمله موضوعات موردمطالعه بوده است. برای این بخش سعی شده است از طریق مصاحبه با تعدادی از ذینفعان دید عمیق‌تری نسبت به مسئله به دست آورد.
گام سوم
در گام سوم برای تدقیق بیشتر در جهت ارائه راهکارهای منطقی‌تر، اسناد و قوانین موجود کشور بررسی شده است. هدف این بخش این بود که قوانین موجود در زمینه مشاغل پلتفرمی و به‌خصوص رانندگان تاکسی‌های اینترنتی چه ظرفیت‌ها و یا کاستی‌هایی دارند. در همین راستا قوانین بالادستی مانند قانون اساسی، قانون کار، قانون تأمین اجتماعی، قانون بیمه بیکاری، لایحه برنامه هفتم توسعه و بخشنامه‌های جزئی‌تر همچون بخشنامه بیمه فعالان کسب‌وکارهای فضای مجازی و بخشنامه تنقیحی بیمه استارتاپ‌ها موردبررسی قرار گرفته‌اند.
گام چهارم
در گام چهارم نیز تجارب سایر کشورها در راستای رسیدگی به وضعیت بیمه اجتماعی رانندگان تاکسی اینترنتی بررسی شده است. این بخش شامل کشورهایی همچون شیلی، انگلستان، هلند و چین و همچنین تجربه شرکت اوبر بوده است . هدف از مطالعه اقدامات سایر کشورها در وهله اول نشان دادن جهانی بودن این معضل و در ادامه کمک گرفتن برای ایجاد طرحی داخلی بوده است.
گام پنجم
در پایان نیز سیاست‌های پیشنهادی اولیه به‌صورت جداگانه معرفی شده‌اند. این پیشنهادها را می‌توان در سه محور شکایت قضایی، بازتفسیر قانون و تغییر و اصلاح قوانین خلاصه کرد. در ذیل محور سوم، سه طرح بیمه‌ای پیشنهاد شده است. در اینجا لازم به تأکید است که این سیاست‌ها صرفاً پیشنهادات اولیه مستخرج از مشورت با ذینفعان و متخصصان بوده است که باید به‌صورت دقیق‌تر بررسی شوند.
[۳] Uber
عنوان فارسی: چالش‌ها و راهکارهای بیمه اجتماعی نیروی کار پلتفرمی؛ با تأکید بر رانندگان تاکسی‌های اینترنتی
سرپرست پژوهش: محمد عادلی
پژوهشگران: سارا بیگیان، یاسمین پرهیزگاری، علی فهیمی، سجاد فیض‌آبادی، طاهره لطفی، محمد ملکی، امین معبودی
ناظر علمی: سعید هراسانی
تاریخ تدوین: آبان ۱۴۰۲
*این گزارش ماحصل همکاری مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه جهاد دانشگاهی، خانه اندیشه‌ورزان و بنیاد ملی نخبگان در طرح احمدی روشن است.
