گزارش های مختلفی از تغییرات سریع در هنجارهای اجتماعی نشان داده اند که هنجارهای به ظاهر باثبات در جوامع می توانند به سرعت و توسط تلاش جمعی یک اقلیت کوچک اما متعهد تغییر یابند. برای مثال پویش عمومی مصرف ماریجوانا در ایالات متحده فارغ از اینکه آن را درست بدانیم یا نه یکی از ده ها نمونه ای است که نشان می دهد وجود یک گروه متعهد به هدف خود چگونه می تواند حتی باورها و عقاید یک جامعه را تغییر دهد.
آنچه که در این مقاله می خواهیم به بررسی ان بپردازیم، این است که آیا انتشار پدیده های اجتماعی الگوی مشخصی دارند و اگر چنین الگویی وجود دارد، این الگوها چه ویژگی هایی دارند؟
چه تفاوتی بین همه گیرشدن سیگار با همه گیری ویروس کرونا وجود دارد؟ بین همه گیر شدن استفاده از تلگرام در ایران با ماری جوانا در ایالات متحده شباهتی هست؟ آیا بین ۴۰ میلیون بار دیده شدن ویدئوی #برای_شروین حاجی پورطی ۲۴ ساعت و چالش سطل آب یخ ارتباطی وجود دارد؟ آیا به لحاظ همه گیری بین اتفاقات پس از انتخابات سال ۱۳۸۸ و انقلاب اسلامی سال ۵۷ شباهتی وجود دارد؟ آیا بین همه گیری کرونا و رخدادهای پس از شهریور ۱۴۰۱ یا حتی روی آوردن مردم به بازار بورس و بازار رمزارزها ارتباطی وجود دارد؟
آنچه که در ظاهر همه این پدیده ها می بینیم این است که جمعیت زیادی از مردم درگیر یک پدیده می شوند. چه استفاده از یک پلتفرم باشد، چه سرایت کردن یک ویروس. چه یک انقلاب سیاسی باشد چه یک جنبش اجتماعی. وجه مشترک همه این پدیده ها این است که ظرف مدت کوتاهی جمعیت زیادی از مردم درگیر آنها شده اند.
آیا این پدیده ها شبیه به یکدیگرند یا با یکدیگر تفاوت دارند؟
دو فرضیه رقیب درباره چگونگی تأثیر ساختار شبکه بر انتشار و همه گیری رفتارهای اجتماعی وجود دارد. فرضیه “قدرت پیوندهای ضعیف[۱]” پیش‌بینی می‌کند که شبکه‌هایی با تعداد زیادی “پیوندهای بلند[۲]“، رفتار اجتماعی را سریع‌تر و به مناطق بیشتری نسبت به شبکه‌هایی که در آن پیوندها بسیار خوشه‌بندی شده‌اند، گسترش می‌دهند. این فرضیه گسترش رفتار را به عنوان یک سرایت ساده، مانند سرایت بیماری های واگیردار یا انتشار اطلاعات مثلا یک شایعه در نظر می‌گیرد. مثلا یک تماس با فرد “سرایت دهنده” معمولاً برای انتقال ویروس کافی است. یا اینکه سرعت انتشار خبری مثل سقوط هلی کوپتر رئیس جمهور که نوعی انتشار اطلاعات است بسیار سریع است. (Centola 2010)
در چنین انتشارهایی شما نیاز به اینکه منتشرکننده را بشناسید ندارید، بلکه صرفا ممکن است حتی با شنیدن این خبر از افرادی که هیچ پیوند نزدیکی با شما ندارند نیز آن را باور کنید و بپذیرید. همان طور که از یک نفر در مترو کرونا می گیرید، اگر همان فرد در مترو بگوید که هلی کوپتر رئیس جمهور سقوط کرده است، احتمالا همه فورا حرف او را جدی می گیرند و شروع به جستجو در موبایل شان برای صحت و سقم خبر می کنند.
پس تا اینجا یک چیز را متوجه شدیم و آن این است که به نظر و در ظاهر انتشار ویروس با انتشار خبر، اطلاعات و شایعه تا حدودی از مدل های یکسانی پیروی می کنند.
اما اگر همان فرد در مترو که حرف او را در مورد سقوط هلی کوپتر جدی گرفته اید، بگوید پزشکان پیشنهاد می کنند برای جلوگیری از بیماری های قلبی عروقی، روزانه نیم ساعت ورزش هوازی انجام دهید، شما انجام خواهید داد؟
حتی اگر دانشجوی تربیت بدنی یا پزشکی باشید و خودتان مطمئن باشید که انجام ورزش های هوازی برای سلامتی ضروری است، اما احتمالا از ده نفری که اطراف این فرد ایستاده اند، هیچ یک رفتار خود را تغییر نمی دهند. پس به نظر می آید بین مدل تغییر رفتار، باور و اعتقاد با مدل انتشار خبر، اطلاعات و شایعه تفاوتی وجود دارد.
فرضیه دوم می‌گوید که برخلاف بیماری، رفتار اجتماعی یک سرایت پیچیده است: افراد معمولاً قبل از اینکه متقاعد شوند یک رفتار را بپذیرند، نیاز به تماس با منابع مختلف سرایت دهنده دارند. این فرضیه پیش‌بینی می‌کند که چون شبکه‌های خوشه‌ای پیوندهای تکراری بیشتری دارند که تقویت اجتماعی برای پذیرش رفتار فراهم می‌کنند، آنها بهتر می‌توانند گسترش رفتار را در یک جمعیت بزرگ ترویج دهند. (Centola 2010)
به عبارت ساده تر، شما از فردی که در مترو می گوید هر شب ۱.۵ ساعت شنا می کند، تاثیر نمی پذیرید و رفتارتان را تغییر نمی دهید، ولی اگر از ده نفر از اطرافیان نزدیک تان ۷ نفر به یکباره به ورزش شنا روی بیاورند، خیلی محتمل است که شما نیز به شناکردن روی بیاورید. اگر از ده نفر از اطرافیان تان ۷ نفر به بازار بورس یا رمزارزها بروند و سرمایه گذاری کنند، خیلی محتمل است که شما نیز به این بازارها بروید و سرمایه گذاری کنید ولی احتمال اینکه به حرف های یک نفر که در مترو دیده اید برای رفتن به بازار بورس اعتماد کنید، کم است. حتی اگر آن یک نفر رئیس سازمان بورس باشد.
به همین دلیل من در نوشتار قبلی ام توضیح داده ام که چرا مردم به حرف های سیاستمداران در رفتن به بازار بورس اعتماد و اعتنا نمی کنند و اگر هم در ظاهر می گویند که ما روی حساب حرف رئیس جمهور یا وزیر اقتصاد به بازار سرمایه رفته ایم، در بهترین حالت فراموش کرده اند که پسرخاله یا دختردایی یا قصابی و بقالی سر کوچه شان آدرس کارگزاری را به آنها داده است.
در واقع رفتار، باور یا اعتقادات شما زمانی تغییر می کنند که افرادی در خوشه اطرافیان نزدیک شما که ما به آن شبکه ارتباطی قوی می گوییم، رفتار، باور یا اعتقادی را بپذیرند. شما ممکن است در اینستاگرام ۵۰۰۰ فالوور داشته باشید، اما آنها شبکه ارتباطی قوی شما نیستند. شبکه ارتباطی قوی شما هم تعداد افراد بسیار کمتری را شامل می شود و هم میزان ارتباطات شما با آنها بسیار زیاد است.
پژوهش های جدید روان شناسی نشان می دهند که تغییرات رفتار و باور و اعتقادات در جوامع انسانی نه توسط شبکه های ارتباطی ضعیف(مثلا چند هزار فالوور شما در اینستاگرام) بلکه به صورت خوشه ای و میان افرادی که شبکه های ارتباطی قوی با یکدیگر دارند، انتشار می یابد. پژوهش های سال های اخیر جامعه شناسان علی الخصوص با استفاده از کلان داده هایی که شبکه های اجتماعی در اختیار ما قرار داده اند حرف های زیاد و جدیدی برای گفتن دارند.
بنابراین همه گیری ها دو نوع اند. همه گیری های ساده و همه گیری های پیچیده. در همه گیری های ساده مثل انتشار ویروس ارتباطات ضعیف برای سرایت کافی است. ارتباطات ضعیف در واقع پیوندهایی است که انتقال پیام از اجتماعی به اجتماع دیگر و از خوشه ای به خوشه دیگر را میسر می کند. این ارتباطات پل هایی است که اجتماعات گوناگون را با هم ارتباط می دهد.
در همه گیری های پیچیده مثل یک جنبش سیاسی-اجتماعی، افراد به شبکه ارتباطی قوی اطراف خود نگاه می کنند و بر همین اساس تاثیر می پذیرند. شما زمانی وارد بازار بورس یا رمز ارز می شوید که تعداد خوبی از اطرافیان شما وارد این بازارها شده باشند. بر همین اساس مدل انتشار باورها، اعتقادات و رفتارها و همه گیری آنها در جوامع با مدل انتشار خبرها و شایعات متفاوت است.
به همین منظور باید به این تفاوت ها برای بررسی و تحلیل پدیده های اجتماعی توجه داشت.
[۱] Strength of weak ties
[۲] Long ties
