تخلف از استانداردهای فنی ساخت و ساز و اصول شهرسازی در ایران، واقعیتی مشهود است که در کلانشهرهایی که با محدودیت فضایی مواجه‌اند نمود بیشتری دارد. از میان مراجع اصلی رسیدگی به تخلفات ساخت و ساز در ایران، کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری از نقش کلیدی‌ای برخوردار است. اما شوربختانه بنا به گفتگوی مورخ ۴ شهریور ۱۳۹۸ تورج فرهادی، مدیر امور اجرایی کمیسیون‌های ماده ۱۰۰ شهرداری تهران با خبرگزاری تسنیم، از بین ۱۲۰۰ شهرداری کل کشور بیش از ۵۰ درصد آرای اکثریت شهرداری ها منجر به اخذ جریمه و نادیده انگاری تخلفات می‌شوند! مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه جهاد دانشگاهی به بررسی کارشناسانه تعارض منافع در نظام اجرایی کشور می‌پردازد و سعی دارد از این رهگذر تاثیر مصادیق تعارض منافع را بر ناکارآمدی سیستم اجرایی تشخیص داده و راهکارهایی برای رفع آن بیابد. در این راستا در گزارش پیش رو موضوع تعارض منافع در ماده ۱۰۰ قانون شهرداری‌ها مورد بررسی قرار گرفته و یکی از ریشه های اصلی بروز و نادیده گرفتن تخلفات ساختمانی در کشور را ناشی از تعارض منافع موجود در قانون ماده ۱۰۰ شهرداری ها که مبنای عمل این کمیسیون هاست، توصیف می‌کند.
بر اساس اظهارات پیمارانکاران، مالکان در زمان اجرا از پیمانکار درخواست می‌کنند که نقشه اولیه‌ای که بر اساس آن پروانه ساخت صادر شده است را تغییر دهد، از آنجا که پیمانکار در نتیجه تخلف خود مجرم شناخته نشده و جریمه نمی‌شود، مطابق با سلیقه مالک (یا همان نقشه دوم) ساخت بنا را انجام می‌دهد و سپس هنگامی که مالک برای اخذ پایان کار به شهرداری مراجعه می‌کند به دلیل تخلف انجام شده برای اخذ جریمه به کمیسیون ماده ۱۰۰ معرفی می‌شود، از آنجاکه رقم پرداختی جریمه همواره بسیار کمتر از سود حاصل از میزان تخلف است، مالکان همواره راغب به تخلف هستند. بنابراین قانون ماده ۱۰۰ شهرداری ها عملا مشوق تخلفات ساخت‌وساز شهری است!
اما در برخی موارد کمیسیون های ماده ۱۰۰ پا را فراتر گذاشته و در تخلفاتی مانند تغییر کاربری یا ساختمان‌هایی که اصول فنی در آنها رعایت نشده نیز به جای حکم تخریب یا اصلاح ایرادات، حکم جریمه نقدی صادر می‌کنند، صرفا با این توجیه که شهرداری‌ها به درآمد نیاز دارند. بنابراین کمیسیون ماده ۱۰۰ که باید به مثابه سدی مانع از بروز تخلفات در عرصه ساخت و سازهای شهری باشد، امکان عدم رعایت استانداردها و قوانین شهرسازی را فراهم می‌کند که این امر هم به نقض غرض قوانین منجر می‌شود و هم بنا به گفته مطلعین این حوزه، در پروژه‌های بزرگ ساختمانی متخلفین از اینکه پروندشان به کمیسیون ماده ۱۰۰ ارجاع داده می‌شود، خوشحال می‌شوند چرا که می‌دانند در این کمیسیون در ازای پول از تخلفاتشان چشم پوشی خواهد شد.
اما موضوع به همینجا ختم نمی‌شود. بنا به اظهارات محمد سالاری عضو شورای شهر تهران، شهرداری‌ها به موجب تبصره یک قانون ماده ۱۰۰ می‌توانند نسبت به ارسال تخلفات انجام شده در سطح مناطق به کمیسیون های ماده ۱۰۰ اقدام کنند. اما اشکالی که در این قانون وجود دارد این است که به استناد همین جمله، شهرداری‌های مناطق بخش عمده‌ای از تخلفات را در خود منطقه با مالک توافق می‌کنند و پرونده‌هایی که برایشان درآمدزایی دارد و سهل‌الوصول است را به هیچ عنوان به کمیسیون ماده ۱۰۰ ارسال نکرده و پولش را مستقیما می‌گیرند.(اقتصاد آنلاین، ۱۷ مهر ۱۳۹۸) سوالی که مطرح می‌شود این است که چرا باید در ذیل یک قانون، تبصره هایی تصویب شود که راهی برای قانونی کردن تخلفات یا به عبارت دیگر فروش همان قانون باز کند؟ در واقع تعارض منافع موجود در ماده ۱۰۰ قانون شهرداری ماهیت آن را از پیشگیری از تخلفات ساخت و ساز شهری به تدارک منبع درآمد برای شهرداری‌ها تغییر داده است.
از سویی دیگر سازندگان ابنیه، ساختمان‌هایی که تخلف ماده ۱۰۰ دارند را بدون رفع تخلف به مردم عادی می-فروشند، مردم عادی نیز گاها سالها در کشاکش دعوا با شهرداری و پرداخت جریمه برای اخذ پایان‌کار و دریافت سند مالکیت درگیرند. در حالیکه سازنده بنا به سهولت پول ساختمان را گرفته و خودش را کنار می‌کشد. از جمله دیگر پیامدهای ناشی از تعارض منافع قانون مذکور، نادیده‌گیری ساخت تراکم اضافی در بنا است که نهایتا موجب تراکم جمعیت بیش از حد ظرفیت یک منطقه یا ناحیه و کاهش سطح خدمات مورد نیاز ساکنین آن منطقه خواهد شد. همچنین تغییر در تعادل نواحی شهری ناشی از تراکم فروشی شهرداری‌ها موجب کمبود خدمات و زیرساخت‌ها و در نتیجه فقر دسترسی به تسهیلات مورد نیاز جمعیت شهری شده است. از دیگر پیامدهای تراکم اضافی می‌توان به پیامدهای زیست محیطی آن نظیر آلودگی هوا و صدا، تخریب و تغییر کاربری‌های فضای سبز و زمین‌های کشاورزی و ناسازگاری ناشی از همجواری نامناسب کاربری‌ها اشاره کرد.
خوشبختانه دستگاه‌های اجرایی دخیل در اجرای قانون ماده ۱۰۰ شهرداری اصلاح این قانون را راهکار اصلی جلوگیری از بروز تخلفات ساخت و ساز شهری دانسته و دولت پیش نویس لایحه اصلاح قانون ماده ۱۰۰ شهرداری را اوایل سال جاری تدوین کرده، که از جمله مهمترین اصلاحات پیشنهادی در اصلاحیه این قانون رفع تعارض منافع درآمد – وظیفه موجود در این قانون از طریق حذف تبصره‌های مربوط به تبدیل تخلفاتی از جمله تراکم اضافی به جریمه است. اما بررسی و تصویب این لایحه در دولت مسکوت مانده و به سرانجام نرسیده است. هرچند در صورت تصویب لایحه اصلاح قانون کمیسیون‌های ماده ۱۰۰ در هیئت دولت، این لایحه باید به مجلس ارجاع داده شود. مجلس نیز ابتدا باید لایحه درآمدهای پایدار شهرداری‌ها را بررسی و تصویب کند، چرا که در غیر این صورت اصلاح قانون کمیسیون‌های ماده ۱۰۰ و اجرای آن، شهرداری‌ها را در اداره شهرها با مشکل مالی مواجه خواهد کرد. البته لایحه “نحوه مدیریت تعارض منافع” که در سال جاری از طرف دولت به مجلس تقدیم شد و تفاهمنامه همکاری “تدوین سند تعارض منافع و تاثیر آن بر رفاه اجتماعی” در ۱۵ بهمن ماه سال جاری بین سه نهاد جهاددانشگاهی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به امضا رسید، می‌تواند نشان دهنده عزم دولت و مجلس برای شناسایی و رفع تخلفات ناشی از تعارض منافع در قوانین باشد.
منبع: محمدی ده چشمه، مصطفی، سعیدی، جعفر، آسیب‌شناسی تخلفات موضوع کمیسیون‌های ماده ۱۰۰ قانون شهرداری بر اساس یافته‌های تطبیقی از کلان‌شهرهای ایران، دوفصلنامه دانش و پژوهش حقوقی، سال سوم، شماره اول، تابستان ۱۳۹۳٫
این گزارش در تاریخ انتشار ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۹ در خبرگزاری ایسنا منتشر شده است.
