سجاد عبدی فارغ‌التحصیل دکتری اقتصاد از دانشگاه تهران از سه سال قبل مدیر اندیشکده است. اندیشکده سیاستگذاری اقتصادی دانشگاه تهران در طی سال‌های اخیر در زمینه سیاستگذاری کلان فعالیت کرده و دارای گروه های مختلف پژوهشی مانند بازارهای مالی، مالیه عمومی و اقتصاد دیجیتال است که هدف و ماموریت خود را یافتن راه‌حل های علمی با مختصات بومی و ارائه به سیاستگذار تعریف کرده است.
عبدی در گفت‌وگوی پیش رو مهمترین مسائل نظام حکمرانی را در سه سطح نهادهای حکمرانی، محیط حکمرانی و مسائل تخصیصی معرفی می کند و بر این باور است که مسائل کشور بیشتر در سطح اول و دوم است و کشور هنوز چندان وارد مسائل سطح سه نشده است.
- اندیشکده سیاستگذاری اقتصادی تهران با چه هدفی و در چه سالی شروع به فعالیت کرد؟
در چند سال اخیر نیازی شکل گرفت مبنی بر رساندن علم دانشگاهی در حوزه علوم انسانی به دست سیاستگذار که این امر خود نیازمند یک کاتالیزور بود تا علم را به زبان سیاستگذار درآورد، اندیشکده‌ها این چنین کارکردی دارند. در قوانین و آیین‌نامه‌های وزارت علوم چیزی به نام اندیشکده تعریف نشده است. از این رو باید با دانشگاه وارد مذاکره شد و دانشگاه نیز ملاحظات خود را دارد. به عنوان مثال عنوان می‌کند که نباید بار مالی برای دانشگاه داشته باشد، موازی کاری با پژوهشکده ها و هسته‌های پژوهشی نداشته باشد و غیره. بعد از این مسائل فرآیند دریافت الحاق به دانشگاه شروع می شود، به عنوان مثال این فرآیند برای اندیشکده دانشگاه شریف فکر می‌کنم قریب به ۵ سال طول کشید. بنیان حقوقی اندیشکده‌ها به صورت ثبت شرکت است که بعد از آن درخواست الحاق به دانشگاه ارائه و مسیر طی می‌شود. اندیشکده ما هم در حال طی این فرآیند است. جرقه اولیه در سال ۹۷ در میان جمعی از اساتید و دانشجویان زده شد تا اندیشه و علم موجود در دانشگاه تهران که دانشگاه جامعی است به دست سیاستگذار برسد. ما هم اکنون در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران مستقر هستیم. اولویت ما در حال حاضر حوزه‌های کلان و سیاستگذاری کلان است. اندیشکده ما گروه‌های مختلفی مانند مالیه عمومی، انرژی، حکمرانی، بازارهای مالی و غیره دارد. یک گروه رسانه نیز داریم که بیشتر گفتمان‌سازی می‌کند.
اندیشکده‌ها در کشور ما عمدتاً مستقل نیستند، یا حکومتی هستند و یا شبه حکومتی. اگر فرض کنیم که اندیشکده مستقل باشد نیاز است که توصیه سیاستی خود را بفروشد و سیاستگذار نیز به دنبال خروجی‌های سیاستی مانند گزارش سیاستی، گزارش مدیریتی و راهکارهای سیاستی است.
- مهمترین مسئله نظام حکمرانی ایران که شما در طول فعالیت اندیشکده سیاستگذاری اقتصادی تهران با آن مواجه شدید، چیست؟ تحلیل اندیشکده شما از مهمترین مسائل نظام حکمرانی ایران چیست؟
ما در اندیشکده سه سطح فعالیتی تعریف کرده‌ایم. یک سطح مربوط به نهادهای حکمرانی است که درباره نهادهایی که لازم است وجود داشته و یا عملکرد مناسبی داشته باشند تا به عنوان مثال رشد اقتصادی اتفاق بیفتد، است. یک سطح دیگر مربوط به محیط حکمرانی در کشور یعنی قوانین و مقررات و آیین‌نامه‌ها و غیره است. سطح سوم که در حال حاضر کمتر بر آن تمرکز داریم مسائل تخصیصی است یعنی بهینه‌سازی و این قبیل مسائل. در یک کشور توسعه‌یافته بطور معمول دو سطح اول مسئله نیستند و مسئله اصلی سطح سوم است، بدین معنی که نهادهای حکمرانی و فضای حکمرانی به درستی کار خود را انجام می‌دهند و مسئله بهینه‌سازی و استفاده بهینه از همه منابع است. اما در کشور ما به عنوان مثال مسئله یک تولیدکننده بهینه‌سازی و بهینه کردن فرآیند تولید نیست بلکه مسئله وی کلان است مانند مشکلات ارزی، مالیاتی، واردات و صادرات و غیره. اندیشکده ما در این سه سطح مسائلی را شناسایی کرده است و بر روی آنها کار می‌کند.
- اگر امروز سیاستگذار و حاکمیت از شما بپرسد مهمترین مسئله نظام حکمرانی که در حال حاضر باید حل و فصل کنم، کدام است؛ چه می‌گویید؟
ما چون در سطوح مختلف مسائل مختلف داریم، برای شما مثال می زنم. در سطح تخصیصی ما مسئله ارز ۴۲۰۰ تومانی یک مسئله بسیار مهم است. قصد سیاستگذار این است که با تخصیص این ارز کالای اساسی با قیمت مناسب به دست مصرف‌کننده برسد. اما در عمل اتفاق نمی‌افتد چرا که رانت بسیار بزرگی ایجاد شده است. به عنوان مثال شما با ارز ۴۲۰۰ تومانی برنج وارد کردید و هر کیلو ده هزار تومان، اما قیمت در بازار هر کیلو ۳۰ هزار تومان است. شما برای این رانت ۲۰ هزار تومانی وسوسه خواهید شد. این منجر شده که حتی بعضی از کالاها بیش از نمونه داخلی افزایش قیمت داشته است. پس با این تخصیص عملا مشکلی که حل نشد، قیمت‌ها نیز افزایش پیدا کرد. مشخص است که این تخصیص می توانست بهتر انجام شود. اندیشکده ما در این خصوص راهکارهای خود را ارائه داد و امیدوار هستیم این شیوه در آینده تغییر کند.
در سطح نهادهای حکمرانی مسئله بانک مرکزی یک دغدغه بزرگ است. چرا بانک مرکزی کشور به درستی کار نمی‌کند؟ ساختار این نهاد باید چگونه باشد تا بتواند وظایف خویش را انجام دهد. طبیعتا در اینجا درجه استقلال بانک مرکزی مطرح می‌شود یا مثلا رابطه آن با وزارت اقتصاد یا رییس‌جمهور چگونه باشد، منظور این است که نهادها لازم است تغییراتی کنند.
یک موضوع دیگر نظام پولی و بانکی کشور است که مسئله مهم آن ساختار بودجه، کسری بودجه و شیوه تامین آن است. نمی توان از بانک مرکزی استقراض کرد و انتظار تورم نداشت. پس مسئله‌ای اینچنینی یک بعدش نهادها هستند و یک بعدش قوانین و مقررات. یعنی نیاز است قواعد و مقررات نظام پولی و بانکی اصلاح شود. اینها مسائلی است که از نظر اندیشکده ما در نظام حکمرانی بسیار مهم هستند.
- راهکار، روش، راه‌حل و یا توصیه اندیشکده شما برای مسائل موردنظر چیست؟ چگونه می توان بر مسئله ذکر شده فائق آمد؟ آیا راهکار شما به دست سیاستگذار رسید؟
با مثال عرض می کنم. در سطح قوانین و مقررات، در لایحه شفافیت آرای نمایندگان مجلس ما هم مانند اندیشکده شفافیت برای ایران آن را دنبال می‌کردیم و روی آن کار کردیم، البته شفافیت در همه قوا مسئله ما است و اگر کانال ما را ببینید کارهایی که در این خصوص انجام دادیم مشخص است. در هفته‌های آینده این لایحه در صحن مجلس مطرح می‌شود. همچنین در طرح اصلاح نظام بانکی که یک طرح بزرگی است اندیشکده ما نظرات خود را در بخش‌هایی عنوان کرده و به مسئولان رسانده‌ایم. از طرف دیگر ما به بحث یارانه پنهان قیر نیز وارد شدیم و اصل مسئله توسط اندیشکده ما مطرح شد، مسئله نحوه تخصیص قیر بود به گونه‌ای که رانتی بین ۶ تا ۱۲ هزار میلیارد تومان ایجاد می کرد. این رانت با تلاشی که داشتیم و همکاری نهادهای دیگر پارسال از قانون بودجه حذف شد. امسال متاسفانه نمایندگان جدید دوباره طرح را تصویب کردند و شورای نگهبان ایراد گرفت و دوباره اصلاح کردند و ما اکنون پیگیر هستیم تا شاید مجمع تشخیص مصلحت بتواند جلوی آن را بگیرد و در حال حاضر یک کمپین برای جلوگیری از این رانت ایجاد کرده‌ایم. این یک سازوکار تخصیصی غلطی است که باید اصلاح شود.
برای اثربخشی فعالیت‌های اندیشکده لازم است که نیروی انسانی متخصص و کاربلد باشد تا بتواند با علم و منطق به سیاستگذار کمک کند و عموما سیاستگذار از دلایل درست استقبال می کند، اما در هر حال این به معنی به کار بستن روش‌ها توسط سیاستگذار نیست، چرا که افراد دیگری نیز هستند که به سیاستگذار نظر و پیشنهاد می‌دهند و حتی بعضا منافعی نیز در این بین وجود دارد که ممکن است در معرض خطر قرار گیرد. با نکاتی که ذکر شد ما مسئله و راهکاری که فکر می کنیم اهمیت دارد را به سیاستگذار می رسانیم. اگر سیاستگذار همراهی نکرد و ما همچنان بر مسئله اصرار داشتیم به دنبال گفتمان‌سازی خواهیم رفت و سعی می کنیم مسئله را برای عموم تشریح کرده و توجه آنها را بدان جلب کنیم، فعالیت‌های ترویجی انجام می دهیم چرا که ذینفع اصلی هر طرحی مردم هستند. ما از هر ابزاری که موثر باشد برای ارسال پیام خود استفاده می کنیم. به عنوان مثال گاهی به سازمان بازرسی در خصوص مسئله یا ایرادی که وجود دارد نامه‌نگاری می‌کنیم تا پیگیری کنند، از کانال‌های مختلف با اشخاص و مسئولان ارتباط می گیریم و حرف اندیشکده را به گوش آنها می رسانیم. ما از انواع بسترهای رسانه‌ای استفاده می کنیم، مثلاً کانال تلگرام و اینستاگرام و توئیتر و پادکست و نشست های مجازی. یک برنامه در رادیو سراسری داریم، در تلویزیون با بعضی برنامه‌ها ارتباط داریم و به آنها محتوا می دهیم.
- از نظر اندیشکده شما کار مشترک و همکاری با دیگر اندیشکده‌ها در موضوعات مختلف چه جایگاهی دارد؟ آیا تجربه همکاری مشترک داشته‌اید؟چگونه؟
از آنجایی که هدف اندیشکده‌ها اجرایی کردن توصیه های سیاستی است باید از همه ظرفیت‌ها استفاده شود که بطور قطع یکی از آنها تعامل با دیگر اندیشکده‌ها است. اندیشکده‌ها نیز در ایران به بلوغی رسیده‌اند که بتوانند باهم همکاری کنند. یک نکته که باید به آن توجه کرد این است اختلاف بین نظرات اندیشکده‌ها طبیعی است و راهکارها الزاما هم‌جهت نیست، اندیشکده ها یک زبان مشترک دارند و آن زبان علم و منطق است.
ما با اندیشکده‌های دیگر همکاری داریم به عنوان مثال با اندیشکده حکمرانی شریف یا اندیشکده سیاستگذاری امیرکبیر و یا شفافیت برای ایران. با برخی کار جدی کرده‌ایم و با برخی همکاری در یک طرح. مثلا در بحث شفافیت آرای نمایندگان مجلس ما با شفافیت برای ایران همکاری داشتیم. ارزیابی ما از این همکاری ها مثبت بوده است.
- به طور کلی اندیشکده‌ها چه نقشی در حل این مسائل نظام حکمرانی دارند؟چه کمکی می‌توانند به حل این مسائل کنند؟
خروجی اندیشکده‌ها یک خروجی سیاستی است و مشاوره سیاستی به حاکمیت می دهند، حال ممکن است حوزه کلان باشد یا حوزه خرد. اندیشکده ها باید عمل‌گرا باشند زیرا سیاستگذار به سیاست نیاز دارد و به اینکه دستگاه فکری آن اندیشکده چیست چندان کاری ندارد. یعنی که پیشنهادات متعددی وجود دارد و سیاستگذار به هزینه و فایده آنها نگاه می‌کند و در نهایت یکی را انتخاب می‌کند. سیاستگذار باید پذیرنده نظرات اندیشکده‌ها باشد. بعضی سیاستگذاران فقط به اندیشکده داخلی نهاد خود اطمینان دارند و از آنها استفاده می‌کنند. از طرف دیگر به عنوان مثال وزارت اقتصاد یک پلتفرم آنلاین راه‌اندازی کرد تا نظرات متخصصان را جمع‌آوری کند ولی در عمل موفقیت‌آمیز نبود.
- چرا فکر می‌کنید تجربه موفقی نبود؟
از نظر من اینجا بحث نظام انگیزشی مطرح است. من به عنوان یک اندیشکده‌ای که باید منابع مالی خودم را تامین کنم چه انگیزه‌ای دارم که خروجی سیاستگذاری خود را به طور رایگان در اختیار نظام حکمرانی و دیگران قرار دهم؟ همچنین مالکیت معنوی کار من نیز حفظ نمی شود. پس برای من بهتر است تا به صورت رسمی‌تر یک گزارش تفصیلی کار کنم و آن گزارش را به فروش برسانم. هر نظری نیازمند تلاش و صرف وقت است و باید مالکیت مادی و معنوی آن حفظ شود. پس نیاز است که یک نظام انگیزشی برای اندیشکده ها تعریف شود. از طرف دیگر باید دیده شود که سیاستگذار یا مسئول به نظر و کار کارشناسی اهمیت می‌دهد، مثلا ممکن است چند جلسه با سیاستگذار داشته باشید و متوجه شوید که از اینجا توصیه سیاستی به جایی نخواهد رسید. مثال آن هم مسئله افزایش قیمت بنزین است که برای آن هفت یا هشت طرح اجرا از اندیشکده ها و مراکز مختلف وجود داشت ولی در نهایت معلوم نشد چیزی که اجرا شد از کجا آمده بود! پس رویکرد سیاستگذار نیز مهم است.
از یک طرف دیگر خود اندیشکده و کیفیت خروجی کار آنها بسیار مهم است، اینکه چه فرآیند علمی و تخصصی را طی می‌کنند، روش کار آنها چیست، از چه نیروی انسانی استفاده می کنند، منابع مالی آنها چیست و غیره. منابع مالی اندیشکده‌ها بسیار مهم هستند. طبیعتا اندیشکده‌ای که وابسته به دولت است یا یک حزب باید حداقل تا حدودی منافع آنها را مدنظر قرار دهد.
- چنانچه نکته پایانی دارید بفرمایید.
اندیشکده‌ها در کشور در حال رشد هستند و سیاستگذار و نظام حکمرانی نیز به نظر می رسد مشتاق است که از نظر نخبگان از طریق اندیشکده ها استفاده کند. این فضا باید تقویت شود زیرا سیاستگذار لازم دارد که یک سیاست مناسب را ارائه و اجرا کند و باید از اندیشکده ها استفاده کند. طبیعتا اختلاف نظر کارشناسی وجود خواهد داشت ولی این یک فضای نخبگانی است. همچنین گاهی لازم است که برای یک سیاست یک گفتمان‌سازی در سطح عموم شکل بگیرد تا سیاست شناسانده شود و گاهی درباره تبعات کوتاه‌مدت آن صحبت شود.
