انقلاب اسلامی ایران با تکیه‌بر اقشار جامعه و با شعار حمایت از مستضعفان و اقشار آسیب‌پذیر جامعه آغاز شد. بنابراین آنچه در نگاه اول در دوره جمهوری اسلامی ضروری به نظر می‌رسید، گسترش نظام‌های حمایت اجتماعی از گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه بود. در راستای توجه به این امر، سازمان‌ها و بنیادهایی نیز تشکیل گردید. با وقوع جنگ تحمیلی و اهمیت یافتن ارزش‌هایی همچون شهادت و ایثارگری، توجه حکومت و دولت‌ها نیز بر حول این مسائل معطوف شد و طبیعتاً خدمات حمایتی نیز بر حول افراد و گروه‌های اجتماعی مرتبط با جنگ قرار گرفت. در این دوره، مؤسسات حمایتی به صورت مستقل از دولت ایجاد شدند. این مؤسسات بنا به تعریف ماده ۵ قانون محاسبات عمومی، از مؤسسات و نهادهای غیردولتی‌اند که با وجود استقلال از دولت در مفهوم قوه مجریه، به حکم قانون عهده‌دار بخشی از وظایف حاکمه دولت در امر رفاه اجتماعی گردیده‌اند. اختلاف اساسی این مؤسسات با موقوفات عام در این است که چون مؤسسات مذکور از محل دارایی‌های متعلق به دولت تأسیس شده‌اند، در حدود انجام وظایف قانونی خود، در مقابل مشمولان برنامه‌های حمایتی، مسئولیت قانونی دارند، حال آنکه موقوفات عام، مسئولیتشان تنها در برابر موقوف علیهم مذکور در وقف‌نامه است (نصیری، ۱۳۸۲: ۸۹).
این مؤسسات عبارتنداز:
کمیته امداد امام خمینی (ره)
کمیته امداد امام خمینی (ره) به‌عنوان نهادی انقلابی و یکی از نهادهای عمومی غیردولتی، با هدف یاری محرومان و مستضعفان بر اساس فقه و اخلاق اسلامی از راه‌های قانونی در تاریخ ۱۴/۱۲/۵۷ به فرمان امام خمینی (ره) تشکیل شد تا با هدف بسیار والای «شناخت محرومیت‌های مادی و معنوی افراد جامعه و خانواده‌های محروم و حمایت از آنان به منظور فقرزدایی از جامعه اسلامی» انجام وظیفه نماید.
وظایف این نهاد به شرح زیر است:
- شناخت انواع محرومیت‌های مادی و معنوی نیازمندان و شناسایی افراد و خانواده‌های لازم‌الحمایه در شهر، روستا و عشایر.
- ارائه راهکار مؤثر برای رفع محرومیت‌ها در ابعاد مختلف.
- فراهم‌آوردن امکانات لازم به منظور توانمندسازی، خوداتکایی، استقلال اقتصادی افراد و خانواده‌های نیازمند از طریق استعداد سنجی، مهارت‌آموزی، ایجاد اشتغال، آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و اعطای وام خدمات در حد توان.
- ایجاد تسهیلات لازم در جهت سلامت خانواده‌های نیازمند و تأمین خدمات بهداشتی و درمانی و اقدام به بیمه‌های درمانی و اجتماعی آنان در حد امکانات و قوانین و مقررات مربوطه.
- پرداخت نقدی و مساعدت‌های غیر نقدی از قبیل تأمین مسکن، جهیزیه و کمک به ازدواج نیازمندان.
- ارائه تسهیلات قرض‌الحسنه به نیازمندان.
- ارائه خدمات فرهنگی به افراد و خانواده‌های نیازمند و ارتقاء باورهای دینی آنها.
- صیانت از نهاد خانواده و ارائه خدمات مشاوره، مددکاری و حمایت‌های لازم حقوقی و قضائی از افراد و خانواده‌های نیازمند.
- انتقال تجربیات و راهکارهای رفع فقر و کمک به نیازمندان دیگر کشورها در چارچوب سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی ایران.
- ترویج و احیاء فرهنگ احسان و نیکوکاری و اکرام ایتام و نشر سنّت‌های حسنهٔ اسلامی.
- ارتباط و تعامل با مؤسسات خیریه و تشکل‌های نیکوکاری مردمی داخل و خارج کشور.
کمیته امداد خمینی با توجه به اهداف و مأموریت‌های خود، عمدتاً افراد و خانواده‌های بدون سرپرست که به دلیل از دست دادن نان‌آور، توانایی امرارمعاش و گذران زندگی خود را ندارند؛ یا افراد و خانواده‌هایی که به‌رغم داشتن سرپرست، به دلیل ازکارافتادگی، معلولیت یا شرایط خاص اجتماعی قادر به تأمین معاش یا حداقل نیازهای اساسی زندگی خود یا افراد تحت تکفل نیستند؛ سالمندان روستایی مستمند و بالای ۶۰ سال سن و افراد آسیب‌دیده بر اثر سوانح طبیعی نظیر سیل، زلزله و سوانح قهری نظیر جنگ، انفجار، آتش‌سوزی را تحت پوشش خود قرار می‌دهد (پناهی، ۱۳۸۴: ۲۵۱). این نهاد برای انجام امور محول به خود از کمک‌های مقام معظم رهبری، اعتبارات و کمک‌های دولت از محل تخصیص منابع عمومی، کمک‌های مردمی، مؤسسات، نهادها و سازمان‌ها، وجوهات شرعی و امانی، صدقات، نذورات و هدایای مردمی و درآمدهای حاصل از بخش‌ها و امور اقتصادی کمیته امداد استفاده می‌کند. علاوه بر این، مطابق با اساسنامه این نهاد، اجازه فعالیت‌های انتفاعی را نیز دارد
بنیاد مستضعفان
پس از پیروزی انقلاب اسلامی به‌منظور تمرکز اداره امور اموال خاندان پهلوی و کلیه کسانی که با وابستگی به این خاندان ثروت‌های نامشروع به دست آورده‌اند، مؤسسه‌ای به نام بنیاد مستضعفان در تاریخ ۹ اسفند ۱۳۵۷ به فرمان رهبر انقلاب، امام خمینی (ره)، برای مدت نامحدود تشکیل شد و عملاً زمینه فعالیت آن در تاریخ ۱۴ اسفندماه ۱۳۵۷ پدید آمد. مأموریتی که به عهده بنیاد مذکور واگذار شد، شامل تمرکز، اداره، نظارت و بهره‌برداری از کلیه اموال باقیمانده از سلسله پهلوی و عمال و وابستگان آنها که از طریق مصادره به بنیاد منتقل شدند و به مصرف رساندن همه درآمدهای بنیاد در راه بهبود وضع زندگی مستضعفان و محرومان، به خصوص مسکن این گروه بر اساس اولویت‌های تعیین شده بود (پناهی، ۱۳۸۴: ۲۷۰) طبق اساسنامه این بنیاد که در هفتم تیرماه ۱۳۵۸ به تصویب رسید، این نهاد شخصیت حقوقی و استقلال مالی، اداری و استخدامی داشت و مؤسسه‌ای غیرانتفاعی محسوب می‌شد که به انجام امور اقتصادی اعم از صنعتی، کشاورزی، خدماتی، عمرانی به منظور کسب درآمد و کمک به اجرای اهداف سیاست‌های دولت جمهوری اسلامی ایران مبادرت می‌ورزد.
در تاریخ سوم آذرماه ۱۳۶۷ نقطه عطفی در فعالیت‌های بنیاد به وجود آمد. در این سال «بنیاد مستضعفان» با صدور فرمانی از سوی رهبر انقلاب، مأمور ارائه خدمات بهداشتی، درمانی، آموزشی، اشتغال، فرهنگی، اجتماعی، هنری و ورزشی به جانبازان انقلاب اسلامی شد. ازآن‌پس، نام این بنیاد به «بنیاد جانبازان انقلاب اسلامی» تغییر یافت و ساختار سازمانی آن نیز متناسب با فعالیت جدید، پذیرای امور جانبازان شد. در تاریخ ۱۵ شهریورماه ۱۳۶۸ رهبری این نهاد را «بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی» نامیدند، با این هدف که خدمت به هر دو قشر با تأکید و اولویت خدمت به جانبازان در دستور کار بنیاد قرار گیرد. در تاریخ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۸۳، امور جانبازان در چارچوب تجمع ایثارگران در ساختاری یکپارچه به بنیاد شهید و امور ایثارگران واگذار شد و از آن تاریخ نام بنیاد مجدداً به بنیاد مستضعفان تبدیل شد (پناهی، ۱۳۸۴: ۲۷۰).
مطابق با اساسنامه این بنیاد، رسیدگی به وضع معیشتی و امور اجتماعی و فرهنگی و نیز مراقبت و معالجه و اشتغال به کار جانبازان و انجام امور عام‌المنفعه به منظور بهبود بخشیدن و رفاه مادی و معنوی مستضعفین و نیازمندان از قبیل ایجاد مسکن، احداث مدارس، کمک‌های بلاعوض از وظایف اصلی آن است (اعتضادپور و رجبی راد، ۱۳۷۵: ۳۴). آنچه در خصوص حمایت اجتماعی از مستضعفان و محرومان در بنیاد مستضعفان صورت می‌پذیرد، تعیین سیاست‌ها، خط‌مشی‌ها، تمرکز، هدایت و تمشیت امور مستضعفان و محرومان و در گام بعدی انجام طرح‌های عملیاتی به منظور رفع محرومیت از اقشار آسیب‌پذیر است. این بنیاد با پرداخت تسهیلات و طرح‌های حمایتی و ارائه خدماتی همچون ایجاد سوادآموزی، اشتغال و تسهیل ازدواج محرومان، وظایف حمایت‌گری خود را انجام می‌دهد.
بنیاد شهید و امور ایثارگران
در اوایل دوره جمهوری اسلامی، امور شهدا و مجروحین انقلاب اسلامی به عهده کمیته امداد امام (ره) بود، ولی در جهت رسیدگی هرچه بهتر به امور مذکور و برنامه‌ریزی دقیق‌تر در این مورد زمینه ایجاد بنیاد شهید انقلاب اسلامی بر اساس فرمان امام خمینی (ره) در تاریخ ۲۲/۱۲/۱۳۵۸ فراهم شد و پس از تأمین امکانات اولیه مورد نیاز، در تاریخ ۲۰/۱/۱۳۵۹ فعالیت این نهاد آغاز گردید. ابتدا کارهای این بنیاد می‌بایست با سازمان بهزیستی کشور هماهنگ می‌شد و بودجه‌های بنیاد شهید و کمیته امداد و سازمان بهزیستی در اوایل تشکیل این سازمان تقریباً یک کاسه بود، ولی با آغاز جنگ تحمیلی و افزایش حجم فعالیت‌های این بنیاد، این نهاد به‌عنوان یک نهاد انقلابی مستقل به فعالیت خود ادامه داد.
طبق اساسنامه، اهداف بنیاد عبارت از: الف: احیاء، حفظ و ترویج فرهنگ شهادت در جامعه؛ ب: زنده نگه‌داشتن یاد و نام شهیدان انقلاب اسلامی و حفظ آثار آنها؛ ج: تجلیل، تکریم، صیانت و حمایت از خانواده‌های معظم شاهد؛ ه: تلاش برای استفاده از امکانات عمومی جامعه و نظام و نیز بهره‌گیری از سرمایه و دارایی بنیاد برای رشد و اعتلای مادی و معنوی خانواده‌های معظم شاهد است.
یکی از عمده‌ترین فعالیت‌های بنیاد شهید، ارائه حمایت‌های اجتماعی در قبال افراد تحت پوشش خود (خانواده‌های شهدا، ایثارگران و جانبازان) است. وظایف این بنیاد در زمینه ارائه خدمات حمایتی، به امور فرهنگی و معیشتی معطوف می‌گردد. در زمینه امور فرهنگی، پیگیری و نظارت امور فرهنگی، تربیتی و آموزشی فرزندان شاهد و زمینه‌سازی رشد و تعالی فکری، روحی، اخلاقی و تحصیلی آنها و در امور معیشتی و رفاهی فراهم‌سازی تسهیلات و ارائه حمایت‌های لازم و آموزش‌های تخصصی، فنی و حرفه‌ای و نیز جلب مشارکت کلیه سازمان‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط جهت ایجاد اشتغال مفید برای خانواده‌های شاهد؛ تأمین و پرداخت حقوق، مستمری و مزایای خانواده‌های شاهد مشمول و دارای شرایط در چهارچوب قوانین، مقررات و ضوابط مربوط؛ تأمین مسکن همسر و فرزندان تحت پوشش فاقد مسکن و یا دارای مسکن نامناسب با کمک خانواده شاهد و مراجع ذی‌ربط؛ تأمین خدمات درمانی همسر، فرزندان و والدین شاهد تحت پوشش با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط؛ ارائه خدمات و تسهیلات در زمینه ازدواج فرزندان و همسران شاهد و پیگیری و انجام اقدامات ممکن در جهت ارائه خدمات و تسهیلات و مساعدت‌های لازم به والدین معظم شاهد از جمله برنامه‌های این بنیاد است (اعتضادپور و رجبی راد، ۱۳۷۵: ۳۵).
سازمان بهزیستی کشور
در سال ۱۳۵۵، اکثر سازمان‌های حمایتی دوره پهلوی، در وزارت بهداری و بهزیستی ادغام شدند، اما عملاً زمینه فعالیت آن پس از انقلاب اسلامی فراهم شد. از سال ۱۳۵۹ بهزیستی به‌عنوان سازمانی مستقل مطرح شد که در راستای حمایت از خانواده‌های بی‌سرپرست و نیازمند و ارائه خدمات مختلف به کودکان و تدارک امکانات پیشگیری و درمانی و توان‌بخشی حرفه‌ای و اجتماعی معلولین جسمی و روانی و تجدید تربیت منحرفین اجتماعی و حمایت و نگهداری از کودکان و اطفال بی‌سرپرست و معلولین غیرقابل توان‌بخشی و سالمندان نیازمند و آموزش نیروی انسانی خدمات بهزیستی و توان‌بخشی و تأمین موجبات تشویق، جلب مشارکت و فعالیت‌های گروه‌های داوطلب و مؤسسات غیردولتی، سازمان بهزیستی کشور فعالیت خود را آغاز کرد.
به طور کلی حمایت‌های سازمان بهزیستی در قالب چهار برنامه ارائه می‌شود: ۱- برنامه خدمات اجتماعی. ۲- برنامه خدمات توان‌بخشی. ۳- برنامه خدمات کارآموزی و بازپروری اجتماعی. ۴- برنامه خدمات پیشگیری. این برنامه‌ها برای افراد تحت پوششی همچون گروه‌های جمعیتی کودکان بی‌سرپرست و کودکان زیر سن دبستان، خانواده‌های بی‌سرپرست و نیازمند، افراد ناتوان جسمی (معلولان) زنان نیازمند سرپرست خانوار، آسیب دیدگان اجتماعی شامل زنان و دختران آسیب‌دیده، کودکان خیابانی، معتادان، دختران فراری و نظایر آن می‌شود (پناهی، ۱۳۸۴: ۲۳۳).
سازمان بهزیستی کشور اهداف خود را حول خانواده‌های نیازمند و بی‌سرپرست و معلولین متمرکز کرده است و انجام امور حمایتی همچون حرفه‌آموزی و اشتغال، توسعه آموزشی، مددکاری اجتماعی، بازپروری و توان‌بخشی اجتماعی را در دستور کار خود قرار داده است. این سازمان در تیرماه سال ۱۳۸۳ از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی جدا و به زیرمجموعه وزارت تأمین اجتماعی ملحق شد و در سال ۱۳۹۰ با تصویب قانون تشکیل وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، زیرمجموعه این وزارتخانه جدید قرار گرفت.
بنیاد پانزده خرداد
بنیاد پانزده خرداد به فرمان امام خمینی (ره) در ۱۵ خرداد ۱۳۶۰ تأسیس گردید تا به وضع مستخدمین و محرومین و خانواده شهدا و معلولین رسیدگی کند. این بنیاد یکی از نهادهای عمومی غیردولتی بوده و در امور حمایتی، فرهنگی، تبلیغاتی و اقتصادی خود زیر نظر مقام معظم رهبری انجام‌وظیفه می‌کند.
مهم‌ترین فعالیت‌های حمایتی این بنیاد عبارت است از:
- تهیه و تأمین مایحتاج عمومی خانواده‌های ایثارگران و محرومین و مستضعفین تحت پوشش بنیاد.
- انجام امور عمرانی و ارائه خدمات خیریه عام‌المنفعه فقرزدایی و تأمین مایحتاج ضروری خانواده‌های مستضعف و محروم جامعه.
- تعمیم عدالت اجتماعی و محرومیت‌زدایی فرهنگی از طریق کمک به حل مشکلات زیربنایی تعلیم و تربیت به ویژه در مناطق روستایی و نیازمند به فضای آموزشی (اعتضادپور و رجبی راد، ۱۳۷۵: ۳۷).
در سال‌های اخیر عمده فعالیت این بنیاد به ساخت مدارس و کلینیک و خانه بهداشت منحصر شده است. ضمن اینکه به افراد واجد شرایط کمک‌هایی از قبیل واگذاری کالاهای اقساطی و کالاهای یارانه‌ای و غیر یارانه‌ای نیز نموده است (نصیری، ۱۳۸۲: ۶۲).
** یادداشت‌های شماره ۱ تا ۳ را با این عناوین «شکل‌گیری نظام حمایت اجتماعی در ایران جدید»؛ «نظام حمایت اجتماعی در دوره پهلوی اول» و «نظام حمایت اجتماعی در دوره پهلوی دوم» بخوانید.
پانوشت:
این یادداشت از یکی از فصول طرح مطالعاتی «نگاهی به تاریخ رفاه و نظام حمایت اجتماعی در ایران معاصر» (معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با همکاری مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه، پژوهشگران: دکتر محمدعلی اکبری، میثم امانی، ۱۴۰۰-۱۳۹۹) استخراج شده است.
منابع:
- اعتضادپور، ناهید و فهیمه رجبی راد (۱۳۷۵). تأمین اجتماعی در ایران، تهران: مؤسسه عالی پژوهش‌های تأمین اجتماعی
- پناهی، بهرام (۱۳۸۴). کارکردهای تأمین اجتماعی در ایران، تهران: مؤسسه عالی پژوهش‌های تأمین اجتماعی.
- نصیری، مرتضی (۱۳۸۲) مبانی حقوقی تأمین اجتماعی در ایران، تهران: مؤسسه عالی پژوهش‌های تأمین اجتماعی.
- https://portal.emdad.ir/fa/newmenu/statute.
- https://rc.majlis.ir/fa/law/show/99547.
- https://rasekhoon.net.
- https://www.behzisti.ir).
- http://www.isaar.ir/vsda%5Eln1lkt47,1.k5hk4.html.
