مشتاق خان و رابرت ویبلین مستقیماً به سراغ برخی از مرکزی‌ترین پرسش‌ها در علم سیاست، علم اقتصاد و توسعه رفته‌اند:
- چگونه قدرتمندان بر چگونگی اداره یک کشور تاثیر می‌گذارند؟
- چرا برخی کشورها ثروتمند و برخی دیگر فقیر هستند؟
- چگونه می‌توان شیوه تکامل نهادهای یک کشور طی زمان را پیش‌بینی کرد؟
- چرا برخی جوامع با نظام‌های حقوقی هماهنگ می‌شوند، در حالی‌که سایر جوامع بر سازوکارهای غیررسمی برای هماهنگ‌سازی فعالیت‌ها متکی هستند؟
- آیا پیش از اجرای سیاست‌ها می‌توان پیش‌بینی کرد کدام ایده‌های سیاستگذاری فاسد خواهد شد؟
- رویکرد لسه فر به توسعه اقتصادی چقدر خوب کار می‌کند؟
این‌ها اصلاً تئوریک نیستند، چون مشتاق بیش از هر چیز اقتصاددان کاربردی است. او سال‌های زیادی صرف آزمون‌های میدانی ایده‌های خود کرده است تا ببیند که آن‌ها در عمل چقدر خوب می‌توانند موفق شوند و بسیار خوشحال است که درباره نتایج آن پژوهش‌ها صحبت کند.
مشتاق خان استاد اقتصاد در «دانشگاه سواس لندن»[۱] است، جایی که او «کنسرسیوم پژوهش شواهد-محور مبارزه با فساد» را، با کمک مالی پژوهشی دریافتی از دولت انگلستان راهبری می‌کند تا سردربیاورند چگونه پروژه‌های مبارزه با فساد واقعاً موفقی طراحی و اجرا کنند. علایق پژوهشی اصلی وی اقتصاد نهادی و پویایی‌شناسی نفوذ، رانت‌جویی، فساد و مریدگرایی است. او با تأمل بر منافع شخصی قدرتمندترین افراد در یک وضعیت سیاسی خاص، می‌خواهد روش‌هایی را حدس بزند که برنامه‌های دولت در نهایت تضعیف خواهد شد و روش‌های بالقوه‌ای را بیابد که گروه‌های قدرتمند از نفوذ سیاسی خود برای اهداف مثبت به جای مخرب استفاده کنند.
مشتاق خان دکتری اقتصاد خود را از دانشگاه کمبریج در سال‌های دور گرفت و طی مسیر حرفهای طولانی خود، در بین انواع کارهایی که انجام داد مشاوره به دپارتمان توسعه بین‌الملل، سازمان ملل، بانک جهانی، تدریس در تایلند و بنگلادش، و پژوهش میدانی در کشورهای بنگلادش، تایلند، ویتنام، نپال، فلسطین، نیجریه، هند و تانزانیا قرار دارد.
در ابتدای این مصاحبه در بخش درآمد «اقتصاد نهادی، دولت کارآمد و قابلیت‌های سازمانی برای اجرای موفق سیاست‌ها» آمده است:
برای داشتن شغلی پردرآمد در دلتای نیجر واقع در کشور نفتی نیجریه، بهترین انتخاب به احتمال زیاد «پالایش سنتی نفت»، یا اگر بی‌پرده بگوییم، دزدی نفت از شاه‌لوله‌های نفتی است. نفت نشت‌کرده از لوله‌ها به محیط زیست آسیب رسانده و سلامت ساکنان محلی را به خطر می‌اندازد، اما هر نوع تلاش دولت نیجریه برای متوقف کردن این دزدی تاکنون شکست خورده است.
دولت به آن‌جا ارتش اعزام کرد اما ارتش فاسد شد. دستگاه‌های اِعمال قانون به آن‌جا فرستاد اما آن‌ها نیز فاسد شدند. در آن‌جا دقیقاً چه می‌گذرد و چرا این‌گونه است و چه کاری می‌توان کرد تا مشکل واقعاً حل شود؟
طبق نظر مشتاق خان، این یک مثال کلاسیک از «فساد شبکه‌ای» است. هرکسی در این اجتماع محلی از مبادرت به این عمل خلاف منتفع می‌شود – منافع چنان زیاد است که محلی‌ها وقوع جنگ داخلی را به اطاعت از قانون ترجیح می‌دهند. پول حاصل از دزدی نفت بسیار بیشتر از سایر مشاغل محلی است و به لطف دزدیدن نفت فعالیت‌هایی مثل هتلداری و رستوران‌داری رونق گرفته است و نیروی برق خانه‌ها از همین نفت دزدیده شده تأمین می‌شود.
مشتاق خان در این گفت‌وگو به تفصیل درباره مدل‌های مورد استفاده خود برای درک این نوع مسائل و پیش‌بینی‌های قابل آزمون در دنیای واقعی صحبت می‌کند.
برخی از مهمترین عوامل شکل‌دهنده سرنوشت ملت‌ها، به ساختارهای قدرت در آن‌ها مربوط می‌شود: قدرت دست کیست، قدرتمندان چگونه سازماندهی پیدا می‌کنند، کدام گروه‌های ذینفع می‌توانند مزایای دولتی را به سمت خود بکشند و جاذبه و دافعه دائمی بین حکومت‌کنندگان و حکومت‌شوندگان آن کشور چیست. درحالی‌که نظریه اقتصاد سنتی درباره این موضوعات کمتر حرفی برای گفتن دارد، اقتصاددانان نهادی[۲] مانند مشتاق خان حرفهای گفتنی بسیاری دارند، و با شرکت در مجادلات علمی پرشور به دفاع از ایده‌های رقیب اقتصاد نئوکلاسیک می‌پردازند که جهان پیرامون ما را بهتر تبیین می‌کنند.
موضوعات مورد بحث در بالاترین درجه اهمیت قرار دارند ازقبیل این‌که چرا برخی کشورها ثروتمند و سایر کشورها فقیر هستند؛ چرا برخی کشورها عمدتاً قانون‌پذیر هستند درحالی‌که سایر کشورها قانون‌گریز هستند؛ و چرا برخی برنامه‌های دولتی به رفاه عمومی می‌افزایند درحالی‌که سایر برنامه‌ها فقط کسانی را که نفوذ و قدرت دارند ثروتمندتر می‌کنند.
تخصص مشتاق مبارزه با فساد و سیاستگذاری صنعتی است، حوزه‌هایی که به باور وی نظریه و عمل اقتصاد جریان اصلی عمدتاً غلط‌انداز است. سازمان‌های مشاوره‌ای و کمک‌رسانی غربی برای از بین بردن تقلب و فساد، سعی در تحمیل نهادها و قوانینی دارند که در کشورهایی مانند انگلستان امروز کارساز و اثربخش است. هرکس در تایید آن سیاست پیشنهادی سرش را تکان می‌دهد و به همین شیوه جلو می‌روند، تا این‌که سال‌ها بعد می‌بینند هیچ چیز تغییر نکرده است یا حتی اوضاع بدتر شده است، مثل زمانی که از قوانین جدید مبارزه با فساد عمدتاً فقط برای آزار و سرکوب هرکس که حاکمان کشور را به چالش بکشد، استفاده می‌شود.
طبق تبیین مشتاق، برای کارشناسانی که چرایی شیوع گسترده فساد در برخی کشورها و غیبت تقریباً کامل فساد در سایر کشورها را درک می‌کنند، این اتفاق کاملاً قابل پیش‌بینی است. موسسات غربی وضعیتی را تصور می‌کنند که بیشتر مردم قانون‌پذیر هستند اما مشتی سیاستمدار و فعال اقتصادی پرنفوذ همیشه هستند که در انواع مفسده‌های بزرگ مقیاس مشارکت دارند. در واقع در کشورهایی که آن‌ها تلاش می‌کنند اوضاع را تغییر دهند هرکس در حال نقض کردن این یا آن قانون است یا در «فساد» مشارکت دارد چون این تنها راه برای انجام دادن کارها است و همیشه این گونه بوده است.
طبق قاعده سرانگشتی مشتاق خان وقتی محلی‌ها با بیشترین قدرت دخالت در موضوعی خاص، برای حفظ وضع موجودی که خود در آن مشارکت دارند سرمایه‌گذاری می‌کنند، آن‌ها تقریباً همیشه برنده می‌شوند.
برای کاهش واقعی فساد، کشورهایی مانند زادگاه وی بنگلادش باید همان مسیر تدریجی که انگلستان یک زمانی طی کرد طی کنند: سازمان‌هایی که از التزام به قانون و رفتار قانون‌پذیر فایده می‌برند و نفع شخصی خود را در ترویج قانون می‌بینند، پیدا کنید و به آن‌ها کمک کنید تا هم‌صنف‌ها و هم‌رده‌های خود را زیر نظر بگیرند.
تلاش برای تحمیل روش جدید انجام کارها از بالا به پایین شیوه مدرن شدن اروپا نبود و در هر جای دیگری نیز نتیجه نخواهد داد.
در مواردی مانند دزدی نفت در نیجریه، که هیچ‌کس خواهان پیروی از قوانین نیست، مشتاق می‌گوید حل سریع و صریح مشکل فساد شاید ناممکن باشد. در چنین شرایطی باید وارد یک بازی طولانی شوید، فرصت‌های شغلی دیگری در اختیار جامعه بگذارید، خدمات سلامت را بهبود بخشید، و منابع انرژی جایگزین را بین مردم توزیع کنید- با این امید که روزی با کمک این‌ها یک جایگزین عملی، به جای فساد، در اختیار مردم قرار گیرد.
در این مصاحبه بسیار مفصل با مشتاق موارد بالا و موارد بسیار دیگر مثل این‌ها را پوشش دادیم:
- چگونه نظریه‌های نهادگرایی را آزمون می‌کنیم؟
- چرا بهره‌وری شرکت‌های کشورهای فقیر نسبت به همتایان خود در کشورهای ثروتمند بسیار کمتر است؟
- آیا کشورهای ثروتمند فساد را در جوامع خود قانونی کرده‌اند؟
- مجادلات علمی پرشور مهم در اقتصاد نهادی چیست؟
- آیا کشورهای فقیر باید از صنایع خود در برابر رقابت خارجی حمایت کنند؟
- سیاستگذاری صنعتی در کجاها موفق شده است و چرا؟
- چگونه با استفاده از این نظریه‌ها می‌توان پیش‌بینی کرد کدام سیاست‌ها در کشوری خاص موفق خواهد شد؟
ترجمه و تلخیص این مصاحبه در ۹۸ صفحه قابل دانلود است که علاوه بر درآمد متن، گزیده نکات اصلی گفت وگو هم در آن آمده است. در نهایت متن کامل گفت وگو در ذیل ۲۲ تیتر آمده است.
علاقه‌مندان برای دریافت فایل «اقتصاد نهادی، دولت کارآمد و قابلیت‌های سازمانی برای اجرای موفق سیاست‌ها» کلیک کنید.
پانوشت:
