تعارض منافع مسئله ای است که هر فرد در فعالیتهای روزمره خود نیز با آن مواجه خواهد شد و این دست تعارضات منافع فقط متوجه خود فرد و تعداد انگشت شماری از نزدیکان وی خواهد شد. ولیکن تعارض منافع در سطوح بالاتر همانند سازمانها و نهادهای تصمیم گیرنده، سیاستگذار و حاکمیتی منجر خواهد شد منافع گروه بزرگی از افراد جامعه تحت تأثیر سوء قرار بگیرد؛ تعارضات منافعی که امروزه توسط افراد جامعه در حل شناسایی و بازگو کردن آنها در رسانه های مجازی هستند. دو مسئله ای که طی هفته گذشته از منظر تعارض منافع موردتوجه کاربران شبکه های مجازی قرارگرفته بود معطوف به وجود تعارض منافع در اظهارات خانم مینو محرز درباره واکسن خارجی کووید-۱۹ و همچنین تصویب طرح شفافیت آرا نمایندگان مجلس شورای اسلامی بود که در ادامه شرح داده میشوند.
واکسن کووید-۱۹ در پیچ‌وخم تعارض منافع
تقریباً یک سال پیش بود که مهمان ناخواندهی خطرناکی پا به کشور گذاشت و آن چیزی نبود جز ویروس منحوس کووید-۱۹! ویروسی که در ابتدا گفته میشد خفاشها آن را دودستی تقدیم انسانها کرده اند، اما بعدها احتمال ساخته بشر بودن آن بیشتر موردتوجه گرفت و هر کشوری به دنبال مظنون بود. اگرچه مظنون اصلی همچنان برای عموم مردم جهان ناشناخته مانده است، ولیکن شرایط عجیبی که این ویروس به وجود آورده از مرگ ناگهانی و غم انگیز عزیزان گرفته تا مختل کردن کار و زندگی افراد، باعث شده است تا کشورهای گوناگون به دنبال یافتن راه درمان آن و نیز ساخت واکسن برای کنترل این ویروس باشند. در این راه اما آنچه فراوان به چشم میخورد وجود تعارضات منافع عمیق و البته بسیار خطرناک است! زیرا آنچه در طرف دیگر این تعارضات قرار گرفته است جان گران‌بها و فرصت زندگی افراد است.
به وجود آمدن ویروس کرونا و نیز نحوه کنترل و مدیریت آن از ساخت دارو و نحوه درمان گرفته تا ساخت واکسن جنبه های گوناگونی دارد؛ جنبه علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و … . اگر بخواهیم از جنبه سیاسی آن بگذریم بعد دیگری که اهمیت دارد جنبه اقتصادی و علمی آن خواهد بود. این ابعاد باعث میشوند تعارض منافع به شکل جدیتری نمود پیدا کند و تمام اذهان را متوجه آن سازد. تعارض منافعی که چندین بار و در مورد خرید واکسنهای خارجی و یا در مورد ساخت واکسن داخلی هم در کشور دیده شد؛ این بار این تعارض منافع که واکسن داخلی ساخته شود و یا واکسن خارجی وارد شود در مورد واکسن روسی مطرح شده است، واکسنی که خانم مینو محرز، عضو گروه سازنده واکسن داخلی و نیز عضو گروه تصمیم گیرنده در مورد خرید واکسن خارجی، گفته است آن را تأیید نمیکند. قرار گرفتن این دو عنوان در کنار یکدیگر به‌خودی‌خود احتمال بروز تعارض منافع را در ذهن متبادر میکند، به این نحو که فردی که خودش در گروه سازنده واکسن قرار دارد و حتماً منافع مالی و غیرمالی دارد، نمیتواند همزمان به‌عنوان تصمیم گیرنده در مورد موضوع خرید واکسن خارجی اظهارنظر کاملاً بیطرفانه داشته باشد. از همین رو موضوعی که در توییتهای کاربران توییتر در طی هفته گذشته بسیار به چشم میخورد این تعارض منافع را تذکر میداد. البته یکسری از این توییتها موافق وجود این تعارض بودند و یکسری هم مخالف آن، در ادامه تعدادی از آنها آورده میشود.
توییتهای موافق وجود تعارض منافع:
Sirius Black: تعارض منافع به حالت و وضعیتی اطلاق میشود که شخص یا اشخاصی ازیک‌طرف در مقام و مسئولیت مورد اعتماد دیگران قرار میگیرند و از طرف دیگر خود دارای منافع شخصی یا گروهی مجزا و در تقابل و تعارض با مسئولیت موردنظر هستند. مثلاً اینکه شما به خاطر حفظ صندلی جرئت نمیکنی واکسن غربی بیاری.
Pouria nazemi: در مورد اظهارات خانم محرز هم دو نکته وجود دارد که بدون سند و داده همان‌طور که نمیتوان میزان کارایی واکسن را تأیید کرد نمیتوان آن را ناکارآمد دانست. از سوی دیگر دخالت ایشان در پروژه واکسن ایرانی کمی سایه تضاد منافع روی اظهارنظر درباره رقبای احتمالی واکسن ایرانی میاندازد.
حسین: ولی این خانم دکتر محرز خودش تضاد منافع داره با واردات هرگونه واکسن. اظهارات غیرعلمی و غیردقیق راجع به واکسن روسی هم به همین دلیله. البته خیلیهای دیگه هم در وزارت بهداشت هستند که ذینفع عدم واردات واکسن هستن و خود شدن مسئول بررسی واکسن داخلی و مسئول واردات!
هادی یزدانی: اگر دیدید جایی اسم منِ نوعی توی فرآیند تولید، توزیع یا خرید یک واکسن هست و بعد دارم بد واکسن دیگه ای رو میگم اونجا بهم این قاعده تعارض منافع رو یادآوری کنید.
میرحسینیام: گویا سازمان نظام پزشکی واکسن «اسپوتینگوی» روسی را رد کرده و گفته باید تأییدیه سازمان بهداشت جهانی را داشته باشد. کاش این حرفو راجع به واکسن چینی و کوبایی هم می‌زد تا خدای‌نکرده شائبه تضاد منافع اقتصادی پیش نمیومد.
Take a moment to think! Please: به نظر #محرز همان‌گونه که #مدرنا و #فایزر را به نفع #بودجه_تحقیقاتی خود حذف کرد، اکنون به دنبال حذف نمونه ها #شرقی است. جامعه را به دنبال «تعارض منافع» خود میکشد تا برای آزمایشهای خود نمونه مطالعاتی داشته باشد و خریدار.
هادی یزدانی: @MariaSarsalari خانم سرسالاری بزرگوار ایشون که متخصص عفونیاند خودشون دست‌اندرکار واکسن ایرانی کرونا هستند. خب طبیعتاً تعارض منافع وجود داره. ایشون میگه واکسن روسی نمیزنم چون لابد واکسن ایرانی که خودم محقق اصلیش هستم بهتره. حتی اگه اینم نگه در این مورد خاص ایشون نمیتونه نظر بده چون خودش ذینفعه.
نکته: مشاهده میشود که این مطالب همگی بر وجود تعارض منافع تأکید دارند و برای پیشگیری از بروز چنین تعارضی پیشنهاد میکنند که کسی که در تولید واکسن داخلی دخیل است بایستی خود را از روند تصمیم گیری در مورد خرید و استفاده از واکسن خارجی، خارج کند.
فؤاد شمس: @HSelahvarzi خودتان استاد اقتصادید. سر واکسن چون بر اساس همان منطق بازار دارد رفتار میشود همه تعارض منافع دارند. همه شدهاند به‌نوعی بازاریاب شرکتهای دارویی آمریکایی و روسی و ایرانی و چینی و … . اینجاست که مسئله دیگر علمی نیست. برای همین چیزی مثل بهداشت را نباید به دست نامرئی بازار سپرد.
نکته: در این توییت که به مفاهیم اقتصادی اشاره دارد گفته شده است که نباید مسئله مهمی چون بهداشت را که با جان افراد ارتباط تنگاتنگ دارد به دست نامرئی بازار و این منطق که نفع جمعی درگرو نفع فردی است، سپرد؛ زیرا نفع فردی میتواند به سمتی حرکت کند که کاملاً در خلاف نفع جمعی و حفظ سلامتی و جان افراد باشد.
توییتهای مخالف وجود تعارض منافع:
Siamak sharifi: آقای جهانپور تعارض منافع کدام است، واکسن روسی تأییدیه فاز سوم را از طرف سازمان بهداشت جهانی یا هر مرجع مستقل علمی دیگر را ندارد، آخر شما که در این حوزه متخصص هستید، طوری سخن نگویید که تداعی وجود اشتراک منافع شود.
MNasiri: @DrHadiyazdani تعارض منافع وقتی بحث متدلوژی مطرح است چندان جای حضور ندارد. واکسن روس نیاز به مطالعه بیشتر دوسوکور با حجم نمونه بالا و تأییدیه CE و یا FDA دارد. همین‌طور واکسن ایرانی. وگرنه ارائه آن خلاف اصول اخلاق پزشکی و اگر اجبار به مصرف ایجاد شود، جرم حقوق بشری و جنایت محسوب میشود.
نکته: دو توییت بالا اما نظری متفاوت در خصوص اظهارنظر خانم محرز داشتند، این کاربران با اشاره به اینکه واکسن روسی هنوز تأییدیه های لازم و موردقبول را ندارد، سخنان خانم محرز را تأیید کرده و بر این عقیده هستند که تعارض منافع در این مورد وجود ندارد.
شفافیت آرای نمایندگان مجلس در پیچ‌وخم تعارض منافع
این موضوع که گام اول برای مدیریت صحیح تعارض منافع ایجاد بستر شفافیت است بر هیچکس پوشیده نیست. شفافیت موجب میشود تا تمامی منافع اعم از مالی و غیرمالی به شکل دقیق شناسایی شوند و در مرحله بعد باوجود دانستن این اطلاعات، اگر مشاهده شد که شخصی در موقعیت تعارض منافع قرار دارد از آن جلوگیری به عمل آید؛ حتی خود افراد با آگاهی از این امر که ناظرین و عموم جامعه از منافع آنها آگاه‌اند و در صورت قرار گرفتن در موقعیت متعارض باعث از دست دادن محبوبیت و اعتماد خود در میان افراد میشوند، خودجوش از قرار گرفتن در موقعیتهای تعارض منافع پرهیز میکنند؛ یعنی شفافیت موجب بازداری از وقوع تعارض منافع میشود. یکی از مواردی که برقراری شفافیت در آن الزامی است، آرای نمایندگان مجلس شورای اسلامی است؛ زیرا این افراد (نمایندگان) وکیلان عموم افراد جامعه و به‌طور خاص حوزه انتخابیه خود میباشند. ازآنجاکه موکل باید از تصمیمات و اقدامات وکیل خود مطلع باشد، مردم نیز حق‌دارند بدانند کسی که به نمایندگی از آنها در حال تصمیمگیری است چه تصمیمی میگیرد؛ ولیکن ازآنجاکه ایجاد شفافیت با منافع نمایندگان میتواند تعارض داشته باشد لذا نتیجه رأی‌گیری در مورد تصویب آن بحثبرانگیز است و توجه کاربران توییتر را به خود جلب کرده است. کاربران توییتر با انتشار مطالبی در این خصوص گفته اند که انقلابی عمل کردن یا نکردن نمایندگان مجلس در طی این رأی‌گیری مشخص خواهد شد. برخی از توییتهای هفته گذشته در ارتباط با این موضوع عبارت‌اند از:
Sunbehindthecloud: باید دید که مجلس فعلی در #شفافیت_آراء_نمایندگان، انقلابی عمل میکند یا عندلابیJ حضرت آقا گفتن مجلس بایستی انقلابی باشه حالا اینکه یه عده به خاطر تعارض منافع انقلابی عمل نمیکنن بعضیا نمک نریزن.
Towhid karimkhani: @ali_khezrian شفافیت رو از کسایی که تو مجلس قبولش دارن بخواییم … کسایی که تعارض منافع نداشته باشن شفاف میشن … خیلیای دیگه که شفاف نیستن دور بعدی مجلس نخواهند بود … باید رشد فکری مردم رو بعد از روی کار اومدن دولت جدید و گذشت ۴ سال حساب کنیم.
Enghelabi138: شفافیت آرای نمایندگان مجلس شورای اسلامی میتواند به مشارکت حداکثری آحاد جامعه و نخبگان در عرصه سیاستگذاری و قانونگذاری بینجامد و همچنین موجبات تسهیل فرایند مدیریتی تعارض منافع و کاهش فاصله دولت-ملت را فراهم آورد.
ابوالفضل برهانی: نه عزیزم، نه جونم. ما بعد از تشکر از مجلس، یکی‌یکی قانونها رو فشار میاریم تا درست بشه، تازه بدبختی مجلسیون (چه این مجلس، چه مجلسهای بعدی که دست هر کی باشه) شروع میشه … قدم بعدی، طرح جامع تعارض منافع …
طرح شفافیت آرا نمایندگان مجلس شورای اسلامی به دلیل کم داشتن تنها سه رأی موافق به تصویب نرسید، اما نظر یکی از مخالفان این بود که این طرح باید اصلاح شود و کاستیهای آن برطرف شود تا رأی مثبت به آن بدهد وگرنه خود موافق شفافیت است. شاید عده ای هم به این دلیل رأی مخالف داده اند که از عواقب آن می ترسند و به‌طور مثال این‌طور فکر کنند که با علنی شدن آرائشان مورد قضاوت ناصحیح قرار بگیرند، ولیکن راهکاری که این افراد میتوانند برای مقابله با این امر استفاده کنند این است که دلایل کارشناسی و شخصی خود را در خصوص رأی خود به‌صورت علنی بازگو کنند تا احتمال سوءاستفاده و برداشتهای نابجا از تصمیم آنها کاسته شود. به‌طور کلی شفافیت در این امر باعث خواهد شد تا نمایندگان با دقت بیشتری به بررسی موضوعات پرداخته و همواره زیر ذرهبین مردم باشند که این امر موجب خواهد شد افراد شایسته و لایق در مناصب تصمیمگیری حضور یابند و شاهد بهبود روزافزون اوضاع کشور در همه ابعاد آن باشیم.
هرچند این نکته را نیز باید در ذهن داشت که شفافیت آرای نمایندگان مجلس شورای اسلامی تنها یک نمونه از شفافیت در نهادهای حکمرانی است؛ انتشار مشروح مذاکرات کمیسیون‌های مجلس، انتشار مشروح مذاکرات شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام و شفافیت آرای اعضای این شورا و مجمع و نیز دیگر مجالس و محافل سیاستگذاری بخش مکمل برای تسری و توسعه‌ی شفافیت در نهادهای تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر در کشور است که میتواند پیش‌درآمدی برای مقابله با تعارض منافع باشد.
