مقدمه
کشورها در راستای ارتقای شهروندان و رفاه آنها فرهنگ حکمرانی مبتنی بر اصول شفافیت، صداقت، پاسخگویی و مشارکت ذینفعان را ترویج می‌کنند. در این مسیر آمبودزمان (Ombudsman) نقش مهمی دارد. اما آمبودزمان چیست؟ آمبودزمان نهادی است که به طور سنتی با شهروندان تعامل نزدیک دارد. این نهاد به عنوان حافظ حقوق شهروندی و به عنوان میانجی با مدیریت عمومی عمل می‌کند و نقشی حیاتی در فرآیند مردم‌سالاری، شفافیت و پاسخگویی و افزایش اعتماد مردم به سیستم دارد.
اما سؤال اصلی اینجاست که آمبودزمان چیست؟ چه تاریخچه‌ای دارد؟ دارای چه ویژگی‌ها و انواعی است؟ و چه کارکردها و معایبی دارد؟ در ادامه برای یافتن پاسخ این سؤالات با ما همراه باشید.
اصطلاح آمبودزمان
واژه «آمبودزمان» یک واژه با ریشه سوئدی (اسکاندیناوی) و قدمت جهانی آن حدود یکصد سال است. این واژه برای بیان مفهوم مبارزه با فساد و بیان تضمین شفافیت، انصاف در حکمرانی و پاسخگویی استفاده می‌شود. معنی اصلی این واژه، مراجع و نهادهای بی‌طرف و مستقلی هستند که به شکایات مردم از دستگاه‌های اداری، مقامات یا نهادهای عمومی، مؤسسات مالی و دانشگاه‌ها رسیدگی غیرقضایی می‌کنند. ویژگی این نوع رسیدگی عدم تشریفات و افزایش سرعت‌العمل در به نتیجه رسیدن شکایات است. به همین خاطر، آمبودزمان مورد استقبال کشورهای مختلف دنیا قرار گرفته است.
آمبودزمان‌ها را می‌توان در دولت‌ها، صنایع، مشاغل، مدارس و سایر نهادها یافت. معنای امروزی این اصطلاح به زمانی برمی‌گردد که پارلمان سوئد در سال ۱۸۰۹ یک آمبودزمان را به عنوان «بازپرس رسمی شکایات شهروندان» منصوب کرد. در آن زمان آمبودزمان برای محافظت از حقوق شهروندان با ایجاد یک آژانس نظارتی مستقل از قوه مجریه ایجاد شد.
آمبودزمان چیست؟ چه ویژگی‌ها و کارکردهایی دارد؟
معرفی آمبودزمان
امروزه، یک آمبودزمان یک نماینده رسمی است که توسط دولت یا انجمن منصوب می‌شود. آمبودزمان اتهامات شهروندان علیه سازمان‌های دولتی، مشاغل، مؤسسات مالی یا سایر نهادهای عمومی را بررسی می‌کند. او در این تحقیق و بررسی می‌کوشد مسائل را از طریق مصالحه یا قضاوت‌های بی‌طرفانه حل و فصل کند. به بیان دیگر آنها تصمیم قطعی یا خدمات میانجیگری ارائه می‌دهند. شاکیان هم فرصت دارند بدون شناخته شدن و اثرپذیری از متشاکیان، شکایت خود را علیه مؤسسات بطور رایگان طرح کنند.
بسته به حوزه قضایی، تصمیم یک آمبودزمان ممکن است از نظر قانونی الزام آور باشد یا نباشد. اما واضح است که در تصمیمات قضایی وزن و اهمیت زیادی دارد. از انجا که شکایت بردن به آمبودزمان رایگان است، هزینه شکایت‌ها معمولاً از طریق مالیات و عوارض تعیین می‌شود .
کارکردها و فواید آمبودزمان
یک آمبودزمان به دنبال شناسایی مسائل سیستمی است که می‌تواند منجر به نقض گسترده حقوق یا کیفیت پایین خدمات به مردم توسط دولت یا یک نهاد شود. در جایی که فساد وجود دارد، آمبودزمان می‌تواند رفتارهای غیرقانونی را بررسی و افشا کند. و در مواردی زیادی به اصلاح آنها کمک کند. آمبودزمان‌ها به حکمرانی خوب کمک می‌کنند. چون منجر به جلوگیری از سوء استفاده دولت‌ها از قدرت خود می‌شوند. برای نمونه مانع تحمیل قوانین ناعادلانه و اعمال کنترل بدون محدودیت بر شهروندان خود می‌شوند.
همچنین آمبودزمان به بازگرداندن اعتماد به سیستم و توانایی آن در رسیدگی عادلانه به مسائل کمک می‌کنند. علاوه بر تحقیق و ارائه تصمیم قطعی، آمبودزمان به عنوان منبع خوب اطلاعات در مورد سیاست‌ها و رویه‌ها عمل می‌کند. زیرا مجوز تحقیق، گردآوری مدارک و مصاحبه با اعضای مجموعه متشاکی را دارا هستند.
انها به حل اختلافات و ارتقای ارتباط بین طرفین کمک می‌کنند. به طور کلی می‌توان گفت نقش آمبودزمان حفاظت از حقوق اشخاص و ترویج حکمرانی خوب از طریق رسیدگی به موضوعاتی مانند سوء رفتار اداری، سوء استفاده از قدرت، سوء مدیریت و نقض حقوق شهروندی است
معایب آمبودزمان
وقتی می‌خواهیم بدانیم آمبودزمان چیست، باید معایت آن را نیز در نظر بگیریم. معایب آمبودزمان مربوط به مواقعی است که هیچ نتیجه‌ای از شکایت‌ها بدست نیاید و یا حصول نتیجه زمان‌بر باشد. در این صورت به اعتماد شاکی خدشه وارد می‌شود. معمولا این اتفاق درمورد ادعاها پیچیده صادق است که به منابع زیادی هم نیاز دارد.
با وجود یک آمبودزمان سازمانی و علیرغم ارائه توصیه یا تصمیم قطعی از سوی او، این سازمان است که در مورد چگونگی حل مسئله حرف آخر را می‌زند. اگر شاکی با این تصمیم قطعی مخالف باشد می‌تواند از آن سازمان شکایت کند. همچنین یک آمبودزمان نمی‌تواند یک پرونده را پس از ارائه به دادگاه بررسی کند و نمی‌تواند مشاوره حقوقی بدهد.
ویژگی‌های آمبودزمان
سه ویژگی یک آمبودزمان مؤثر را می‌توان استقلال، بی‌طرفی و رازداری دانست. با اینکه آمبودزمان‌ها معمولاً به طور عمومی منصوب می‌شوند اما استقلال و انصاف بالایی دارند. استقلال به آن معناست که آنها مثل وکلا نیستند که موظف به دفاع از موکل خود (شهروندان) باشند. آنها نقش میانجی دارند و با وجود دانش حقوقی بالا، اجازه ارائه مشاوره حقوقی ندارند. بی‌طرفی این ویژگی را بیان می‌کند آمبودزمان‌ها که خود به نوعی یابندگان و گزارش‌گران تعارض منافع هستند، نباید در معرض آن قرار بگیرند. رازداریهم لازمه ممانعت از اقدامات تلافی‌جویانه متهمان نسبت به شاکیان است.
انواع آمبودزمان
در پاسخ به این سوال که آمبودزمان چیست توجه به انواع آن مهم است. برخی از آمبودزمان‌ها دارای اختیارات کامل برای بررسی و حل و فصل مسائل هستند، و برخی ظرفیت محدودتری دارند. برخی از آمبودزمان‌ها همچون نمونه‌ای که در سوئد مطرح شد رسمی هستند. برخی نیز غیررسمی هستند. آمبودزمان‌های غیررسمی ممکن است توسط شرکت‌های تامین‌کنندگان خدمات، روزنامه‌ها، سازمان‌های غیردولتی مردم نهاد یا نهادهای نظارتی حرفه‌ای بکار گرفته شوند.
برخی از آمبودزمان‌ها از نوع سازمانی هستند. یعنی یک سازمان یا نهاد بزرگ عمومی آمبودزمان مختص به خود را دارد، مانند آمبودزمان وزارت خدمات مراقبت بهداشتی کالیفرنیا. در این حالت آمبودزمان وظیفه رسیدگی به مسائل داخلی، مانند شکایات توسط کارکنان و بیماران را برعهده دارد.
در برخی کشورها آمبودزمان‌ها ملی هستند و در برخی دیگر آمبودزمان‌های محلی و ایالتی وجود دارد. مأموریت یک آمبودزمان ممکن است فقط بر بخش خاصی از جامعه گسترش یابد. به عنوان مثال، در کشورهای چندزبانه، مانند بلژیک، جوامع مختلف زبانی و قومی- منطقه‌ای ممکن است برای خود یک آمبودزمان داشته باشند.
انجمن بین‌المللی آمبودزمان (International Ombuds Association)
آمبودزمان‌ها دارای یک انجمن بین‌المللی هستند. انجمن بین‌المللی آمبودزمان (IOA) به طور رسمی در جولای ۲۰۰۵ پس از ادغام انجمن آمبودزمان (TOA) و انجمن دانشگاه و کالج آمبودز (UCOA) تشکیل شد. ماموریت انجمن بین‌المللی ارتقای حرفه آمبودزمان سازمانی و اطمینان یافتن از آن است که شاغلین بالاترین استانداردهای حرفه‌ای را رعایت می‌کنند. همچنین چشم‌انداز آنها داشتن یک آمبودزمان در هر سازمان است. به همین علت این انجمن استانداردهای عملکرد و کدها و منشور اخلاقی خود را دارد.
هر دفتر آمبودزمان هم باید یک اصول مرجع سازمانی داشته باشد که توسط مدیریت ارشد آن تایید شده باشد. این اصول باید مطابق با استانداردهای عملکرد انجمن باشد.
آمبودزمان و تعارض منافع
اتحادیه اروپا قوانین زیادی برای جلوگیری از تعارض منافع یا سایر موارد نقض اخلاق دارد. نقش آمبودزمان اطمینان از اجرای این قوانین و همچنین کمک به مؤسسات برای جلوگیری از هرگونه تصوری مبنی بر وقوع نقض اخلاقی است. لذا، آمبودزمان‌ها بنابر شکایات و نگرانی‌های موجود به تحقیق و مصاحبه و گردآوری مدارک می‌پردازند. آنها موارد تعارض منافعی را که بر اقدامات و تصمیمات اشخاص مؤثر است را شناسایی و گزارش می‌کنند. همچنین در نهایت توصیه‌هایی برای حل مسئله تعارض منافع ارائه می‌کنند.
آمبودزمان‌ها تمرکز ویژه‌ای بر تعارض منافع درب گردان در اتحادیه اروپا دارند. برای نمونه، در ژانویه۲۰۲۰، آنها تحقیقی را درباره تصمیم سازمان بانکداری اروپا (EBA) آغاز کردند. در آن زمان EBA به مدیران بانک‌ها و نهادهای مالی اجازه می‌داد به عنوان مدیر عامل انجمن بازارهای مالی اروپا (AFME) سمت بگیرند. مشکل آنجا بود که جابجایی شغلی پس از خاتمه کار و بازگشت به نهاد مالی قبلی ممنوع نشده بود. آمبودزمان چنین تعارض منافعی را کشف کرد. آنگاه توصیه کرد که EBA در آینده باید با معیارهای روشن، کارمندان ارشد را از تصدی پست‌های خاص پس از دوره مسئولیت خود منع کند.
منابع
الف) فارسی
- گروه حقوقی و قضایی خبرگزاری میزان(بهمن۱۳۹۴) آمبودزمان چیست؟: https://www.mizanonline.ir/fa/news/128654/%D8%A2%D9%85%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%DA%86%D9%8A%D8%B3%D8%AA
- نشریه اطلاعرسانی رویدادهای بین‌المللی مبارزه با فساد سازمان بازرسی کل کشور.( پاییز و زمستان۱۴۰۲). تجارب ملل، فساد ستیزی و ابتکار عمل. ش۵
ب) لاتین
- ADAM HAYES.( April, 2024).What an Ombudsman Does, Types, Pros & Cons: https://www.investopedia.com/terms/o/ombudsman.asp
- European ombudsman.(2018).The Role of Ombudsman Institutions in Open Government OECD Working Paper on Public Governance No. 29: https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2018/12/the-role-of-ombudsman-institutions-in-open-government_d2bf09ed/7353965f-en.pdf
- EuropeanOmbudsman, LOOKING BACK, THE IMPACT OF THE EUROPEAN OMBUDSMAN IN 2020 .(2021). https://www.ombudsman.europa.eu/webpub/annual-report/2020/executive-summary/en/index.html
- International Ombuds Associatin, About the International Ombuds Association (IOA).(N D). https://www.ombudsassociation.org/learn-about-our-organization
- Robert Longley.(۲۰۲۳).ThoughtCo, What Is an Ombudsman?: https://www.thoughtco.com/what-is-an-ombudsman-6832802
