اکنون حدود یک سال می‌شود که در واکنش به بحران کرونا، در بیش از ۱۹۰ کشور، ۱.۶ میلیارد کودک از حضور در کلاس‌های درس به طور دائم یا موقت محروم شده‌اند. به دنبال تعطیلی کلاس‌های حضوری، بسیاری از کشورها برای تداوم آموزش، به روش‌های آموزش از راه دور روی آورده‌اند، اما دسترسی کودکان مناطق محروم به آموزش در این دوران، بسته به میزان دسترسی به فن‌آوری و امکان یا عدم امکان آموزش با راهنمایی معلم، متفاوت است. در عین حال تجربیات جهانی نشان داده است که اولویت باید بازگشایی مدارس باشد. شمار زیادی از کشورها، با تصمیم‌گیری محلی در مورد بازگشایی، در مناطقی که همه‌گیری به نسبت کنترل شده است اقدام به بازگشایی مدارس، به خصوص در سطوح پیش‌دبستانی و دبستان کرده‌اند.
در ایران، درصد قابل توجهی از دانش‌آموزان به برنامه «شاد» (بستر آنلاین برای آموزش غیرحضوری) دسترسی ندارند. بدون در نظر گرفتن چالش‌های مربوط به پایین آمدن کیفیت آموزش و صرفاً توجه به نرخ ثبت نام، آمار منتشر شده حاکی از افزایش نرخ ثبت‌نام دانش‌آموزان در برنامه شاد در هشت ماه گذشته است: از حدود ۷۰ درصد (حدود ۱۰ میلیون نفر) در خرداد ماه تا ۸۸ درصد (بیش از ۱۲ میلیون نفر) در آذر ماه. به گزارش مسئولین وزارت‌خانه‌های آموزش و پرورش و ارتباطات، عدم ثبت‌نام در شاد عمدتاً ناشی از عدم دسترسی به اینترنت یا دریافت‌کننده‌های هوشمند است. البته، مشخص نیست که آمار عدم دسترسی شامل دانش‌آموزان اتباع خارجی نیز می‌شود یا خیر.
طبعاً، توزیع دانش‌آموزانی که به این شبکه دسترسی ندارند در سراسر کشور یکسان نیست. امتیاز استان‌ها از لحاظ توسعه فاوا در تهران، سمنان، البرز، یزد و اصفهان بالاتر از میانگین کشوری، و در بسیاری از استان‌های مرزی مانند سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، لرستان و کردستان پایین‌تر از میانگین کشوری است. این در حالی‌ست که استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان و آذربایجان غربی، تا پیش از تعطیلی فراگیر کلاس‌های حضوری نیز، در میان استان‌هایی با بیشترین میزان بازماندگی از تحصیل دسته‌بندی می‌شدند.
عنوان شکل: در آموزش از راه دور، هیچ راه‌حل قاطعی که به‌تنهایی بتواند جوابگوی تمام نیازها در وضعیت‌های مختلف باشد وجود ندارد و تصمیم‌گیری برای استراتژی آموزشی باید بر اساس ویژگی‌های محلی صورت گیرد.
| سطح بالای فن‌آوری/آنلاین |
| سطح پایین‌تر فن‌آوری یا نبود فن‌آوری/ آفلاین |
| آموزش با راهنمایی معلم |
| آموزش مبتنی بر خودآموزی |
دریافت نسخه الکترونیکی گزارش کرونا، نیروی کار و حمایت اجتماعی- شماره هفدهم
کووید-۱۹، تعطیلی کلاس‌های حضوری و تشدید فقر آموزشی
نمودار زیر سیاست‌های تعدادی کشور را در راستای تعطیلی کلاس‌های حضوری، در کنار آمار مرگ و میر کووید-۱۹، به نمایش می‌گذارد. شمار زیادی از کشورها، مستقل از شدت همه‌گیری و میزان مرگ و میر، به تعطیلی اجباری یا توصیه به تعطیلی کلاس‌های حضوری در مدارس روی آورده‌اند. برخی کشورها روزها پیش از نخستین آمار رسمی مرگ‌ومیر تعطیلی اجباری را شروع کردند و برخی با تاخیر بیشتری اقدام به تعطیلی کلاس‌ها کردند. همچنین، برخی از کشورها از زمان تصمیم‌گیری برای تعطیلی مدارس تا کنون تغییری در سیاست خود ایجاد نکرده‌اند و برخی دیگر در طول فرآیند مقابله با بحران کرونا، شدت تعطیلی‌ها و اجباری یا داوطلبانه بودن آن را تغییر داده‌اند.
به‌طورکلی نرخ بازماندگی از تحصیل در سطح جهان، در دهۀ اخیر در حال طی‌کردن روندی کاهشی بود، اما شیوع ویروس کرونا و تعطیلی مدارس، مجدداً به افزایش نرخ بازماندگی از تحصیل منجر شد. آمارهای منتشرشده از جانب سازمان یونسکو در سال ۲۰۱۸، قبل از بحران کرونا، حاکی از بازماندگی از تحصیل حدود ۲۵۸ میلیون کودک در سرتاسر جهان بود؛ حدود ۱۷٪ از جمعیت ۶ تا ۱۷ ساله و ۸٪ از جمعیت ۶ تا ۱۱ ساله. اما، به گزارش سازمان ملل متحد، پاندمی کووید-۱۹ منجر به تعطیلی مدارس در بیش از ۱۹۰ کشور دنیا شده و ۱.۶ میلیارد دانش‌آموز را تحت‌تأثیر قرار داده است. این سازمان پیش‌بینی می‌کند که در سال آینده ۲۳.۸ میلیون کودک و جوان در جهان و در کلیه مقاطع به‌خاطر تاثیرات همه‌گیری کووید-۱۹ دسترسی خود را به آموزش از دست خواهند داد.
در ایران، سال‌نامۀ آماری وزارت آموزش‌وپرورش، اعلام می‌کند که در سال ۹۸-۹۷ حدود ۹۰۰ هزار نفر یا ۷٪ کودکان ۶ تا ۱۷ ساله از تحصیل بازمانده بودند. نرخ بازماندگی از تحصیل به تفکیک مقطع از این قرار است: ۲٪ کودکان ۶ تا ۱۱ ساله، ۶٪ کودکان ۱۲ تا ۱۴ ساله، و ۱۹٪ کودکان ۱۵ تا ۱۷ ساله. البته، این تعداد آمار کودکان بازمانده از تحصیل بدون شناسنامه را در نظر نمی‌گیرد. گرچه داده‌های سال‌نامه آماری نشان می‌دهد حدود ۵۰۰ هزار دانش‌آموز غیرایرانی، که حدود ۹۵٪ از آن‌ها افغانستانی هستند، در سال ۹۸-۹۷ در مدارس ثبت‌نام کرده‌اند، نرخ بازماندگی از تحصیل در مورد این کودکان مشخص نیست.
متاسفانه، همانند سایر کشورها، همه‌گیری کرونا نرخ بازماندگی از تحصیل را در ایران نیز افزایش داده است و نرخ ثبت‌نام نسبت به سال‌های گذشته کاهش یافته است.
تشدید تبعیض‌ها در میزان دسترسی و کیفیت آموزش همگانی
شکاف دیجیتالی و عدم دسترسی برابر به فن‌آوری‌های اطلاعات و ارتباطات، سیاست‌گذاری در حوزه آموزش از راه دور را بسیار پیچیده کرده است. درحالی‌که به طور میانگین ۵۳٪ خانوارها در سطح جهان به اینترنت دسترسی دارند، نرخ دسترسی دانش‌آموزان به اینترنت در کشورهای مختلف متفاوت است. در کشورهای آمریکای شمالی و اروپای غربی بیشتر از ۸۵٪ و در کشورهای آفریقای سیاه کمتر از ۲۰٪ خانوار به اینترنت دسترسی دارند. در ایران نیز، به گزارش مرکز آمار ایران در سال ۹۷، حدود ۸۰٪ از خانوارها به اینترنت دسترسی دارند.
علاوه‌بر مسئلۀ دسترسی به اینترنت، آموزش از طریق برنامه شاد به‌لحاظ محتوای آموزشی تولیدشده نیز با مشکلاتی روبه‌رو است. به این معنا که محتوای آموزشی در این برنامه اغلب توسط خود معلمان که فاقد آمادگی لازم برای این نوع از آموزش هستند تولید می‌شود، و محتوای استاندارد و یکسانی توسط وزارت آموزش‌وپرورش تولید نشده است. در چنین شرایطی پای شرکت‌های خصوصی به عرصۀ آموزش مجازی باز شده است و بدین‌ترتیب نابرابری در دسترسی به محتوای آموزشی باکیفیت، که پیش از دوران کرونا نیز به‌ویژه در ارتباط با آزمون‌های ملی وجود داشت، در دورۀ حاضر تشدید می‌شود.
آمار نمایش داده شده برای ایران مربوط به گزارش‌های مرکز آمار است، این در حالی است که آمارهای اعلام‌شده توسط سازمان‌های مختلف بین ۷۰ تا ۸۰ درصد متغیر است.
علاوه‌بر نابرابری در دسترسی به آموزش آنلاین در میان کشورهای مختلف، در درون کشورها نیز نابرابری‌هایی عمده‌ای در دسترسی به اینترنت وجود دارد. به گزارش یونیسف و یونسکو، نرخ عدم دسترسی به ابزارها و امکانات لازم برای یادگیری آنلاین برای کودکان ساکن در کشورهای درگیر نزاع، کودکان مناطق روستایی و فرزندان خانوارهای فقیر بسیار بیشتر از سایرین است. همچنین، به گزارش یونیسف، حدود سه چهارم کودکانی که به آموزش از راه دور دسترسی ندارند ساکن مناطق روستایی هستند.
جنسیت یکی دیگر از عواملی است که در نابرابری دسترسی به آموزش از راه دور ایفای نقش می‌کند. حتی پیش از بحران کرونا، سهم دختران از بازماندگی از تحصیل در کشورهای مختلف بیشتر از پسران بود و با شیوع ویروس کرونا نابرابری جنسیتی در دسترسی به آموزش افزایش بیشتری پیدا کرده‌است. در ایران، ضریب نفوذ تلفن همراه برای مردان ۸۵٪ و برای زنان ۷۶.۴٪، و ضریب نفوذ اینترنت در مردان ۶۷.۶٪ و در زنان ۶۰.۴٪ است.
اجرای سیاست‌های آموزش از راه دور برای مقاطع تحصیلی مختلف نیز نابرابر است. بررسی سازمان‌های بین‌المللی در زمینه تامین زیرساخت‌های آموزش از راه دور نشان می‌دهد که کشورها توجه کمی به آموزش کودکان پیش از دبستان دارند؛ به‌طوری که تنها ۴۲٪ از کشورها برای آموزش پیش از دبستان از اینترنت و آموزش‌های آنلاین استفاده می‌کنند؛ این میزان برای آموزش ابتدایی ۷۴٪ و برای مقطع متوسطه ۷۷٪ است. همین مسئله، اهمیت اولویت بازگشایی را به خصوص در مقاطع پایین‌تر بیش از پیش روشن می‌کند.
البته، مشکلات به وجود آمده برای کودکان در اثر همه‌گیری کووید-۱۹ به افزایش آمار بازماندگی از تحصیل و شکاف دیجیتالی ختم نمی‌شود. حضور تمام وقت کودکان، به خصوص دختران، در خانه در اثر این پاندمی، مشکلات زمینه‌ای برای کودکان فقیر، روستایی، مهاجر و افراد دارای معلولیت و خانوارهایشان را افزایش داده است.
کشورها برای کاهش فقر آموزشی در دوران کرونا چه سیاست‌هایی اتخاذ کرده‌اند؟
در سطح جهان، سازمان یونیسف، یونسکو و بانک جهانی، در اقدامی مشترک پیمایشی را ترتیب داده‌اند تا اقدامات کشورها در حوزۀ آموزش را ردیابی کنند. مهمترین اقدامات کشورهای شرکت کننده برای افزایش دسترسی دانش‌آموزان به آموزش از راه دور شامل موارد زیر می‌شود:
- ارائۀ سوبسید هزینۀ اینترنت، اینترنت رایگان، یا دسترسی رایگان به پلتفرم‌های آنلاین ملی برای دانش‌آموزان؛
- توزیع ابزارهای فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات و اتصال رایگان به اینترنت برای معلمان؛
- توزیع ابزارهای لازم برای دسترسی به آموزش از راه دور به صورت رایگان یا با قیمت کمتر؛
- استفادۀ گسترده از تلویزیون، رادیو یا بسته‌های آموزشی چاپی قابل استفاده در خانه؛
- استفاده از امکانات مدرسه برای حمایت از دانش‌آموزان محروم و دانش‌آموزانی که در معرض خطر ترک‌تحصیل و عدم‌مشارکت هستند؛
- راه‌حل‌هایی محلی برای ارائۀ زیرساخت‌های اینترنتی برای افزایش دسترسی به اینترنت؛
- آموزش معلمان برای اجرا و ارائۀ دروس از راه دور با تقویت مهارت‌های فن‌آوری ارتباطات و اطلاعات و رویکردهای آموزشی نوآورانه در ارائۀ محتوای آموزشی؛
- تدارک راهنماهایی برای والدین برای تسهیل دسترسی کودکان به محتواهای آموزشی آنلاین (در نیمی از کشورهای پردرآمد مدارس با تماس‌های تلفنی والدین را در ارتباط با آموزش از خانه راهنمایی می‌کنند)؛
- تاکید بر حفظ تعامل میان دبیران، دانش‌آموزان و والدین یا سرپرست آن‌ها با استفاده از ای‌میل، تلفن یا اپلیکیشن‌های پیام‌رسان؛
- افزایش پرداخت‌های نقدی مشروط و بورسیه‌های تحصیلی؛ و
- توزیع غذا و ارزاق به خانوارها در دوره تعطیلی مدارس.
عنوان نقشه: تفاوت نرخ توسعه فاوا در استان‌های مختلف به معنی لزوم تأکید بر لزوم سیاست‌گذاری محلی است. برای جلوگیری از افزایش فقر آموزشی، در برخی نواحی باید تأکید بیشتری بر توسعه برنامه‌های تلویزیونی، ابزارهای کمک آموزشی چاپی و تماس‌های تلفنی صورت گیرد.
راهنمای نقشه: شاخص توسعه فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات (ICT Development Index)
- بیشتر از ۷.۳: سبز
- بین ۶.۵ تا ۷.۲: نارنجی
- بین ۵.۹ تا ۶.۴: زرد
- کمتر از ۵.۹: قرمز
آموزش از راه دور با رایانه‌های تک‌بردی: تجربه رزبری‌پای
همان‌طور که مطالب این شماره نشان می‌دهد، شیوع ویروس کرونا عمق شکاف دیجیتالی را آشکارتر ساخته است. در راستای فراهم کردن ابزار ارزان‌قیمت یا رایگان برای کودکان محروم از تحصیل، تهیه و توزیع رایانه‌های تک‌بُردی (Single-Board Computers) مانند رزبری‌پای (Raspberry Pi) و ریزکنترل‌گرهایی (Microcontrollers) مانند آردوینو (Arduino) می‌تواند راه‌حل‌هایی کاربردی و ارزان قیمت باشد. این ابزارها ضمن حل مشکل دسترسی به آموزش مجازی، از گوشی‌های هوشمند و تبلت‌های ارزان عملکرد بهتری داشته و در دراز مدت می‌توانند در ترویج آموزش در حوزه‌های STEM (علوم، فن‌آوری، مهندسی و ریاضیات) برای کودکان محروم مورد استفاده قرار گیرند. نتایج تحقیقات نشان داده‌است که ترویج آموزش در این حوزه‌ها فرصت‌های شغلی بیشتری را در زمینه‌هایی که کمتر در دسترس فقرا قرار دارند ایجاد می‌کنند.
رزبری‌پای چیست؟
بنیاد رزبری‌پای یک مؤسسۀ غیرانتفاعی است که در تلاش است آموزش دیجیتال کم‌هزینه و ابزارهای آن را به خانه‌ها و کلاس‌های درس بیاورد. انگیزۀ نخست ساخت رایانۀ رزبری‌پای، تقویت مهارت‌های کامپیوتری و آموزش STEM، به خصوص آموزش برنامه‌نویسی به نوآموزان مناطق محروم بود.
رایانۀ رزبری‌پای سیستمی است که در آن تمامی اجزای ضروری برای یک کامپیوتر کوچک روی یک مادربورد به اندازۀ کارت بانکی سوار شده است. این ابزار، درست مانند یک رایانه، قادر به دسترسی به اینترنت، پخش رسانه و اجرای نرم‌افزارهای اداری رایج است. در نسخه‌های جدیدتر این رایانه سیستم عامل محدودیت کمتری دارد و امکان نصب نسخۀ خاصی از ویندوز نیز بر روی آن وجود دارد. تا پیش از این برای کارکردن با رزبری‌پای باید یک کیبورد، ماوس و یک مانیتور به آن اضافه می‌شد، اما آخرین نسخۀ آن، یک کیبورد فشرده است که کامپیوتری در درون آن قرار دارد و می‌توان آن را با استفاده از یک درگاه HDMI به تلوزیون یا مانیتور متصل کرد.
رزبری‌پای ۴۰۰ یک سیستم کامپیوتری درخود است که درون یک صفحه‌کلید جاسازی شده است.
مهمترین ویژگی این کامپیوترهای تک‌بردی هزینۀ پایین آن است. قیمت برد آخرین مدل رزبری‌پای از ۳۵ دلار آمریکا شروع می‌شود که با لوازم جانبی لازم (بدون در نظر گرفتن مانیتور) و با دلار دولتی حدود ۵۰۰ هزار تومان هزینه خواهد داشت. توزیع گوشی‌های هوشمند و تبلت‌های ارزان قیمت می‌تواند مشکل ابزار لازم برای آموزش از راه دور را به طور موقت حل کند، اما به‌لحاظ اثرات دراز مدت استفاده از رایانه‌های تک‌بردی مفیدتر است، چراکه این رایانه‌ها می‌توانند برای آموزش مهارت‌های STEM مورد استفاده قرار گرفته و به ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر کمک کنند. تجربۀ استفاده از رزبری‌پای در مناطق محروم و روستایی در تعدادی از کشورها از جمله هند، کامرون، نیکاراگوئه و غنا، حتی در مورد کودکانی که قبلاً هرگز رایانه‌ای ندیده‌اند، بسیار موفقیت آمیز ارزیابی شده است.
تجربه‌های موفقی نیز در ایجاد کمپین‌هایی برای جلب مشارکت دواطلبان برای تسهیل استفاده از رایانه‌های تک‌بردی در مناطق محروم وجود داشته است. این کمپین‌ها افراد و اجتماعات محلی را به اهدای وبکم و مانیتورهای دست دوم و بلااستفاده دعوت می‌کنند، یا به جذب دواطلبان جوان و بامهارتی می‌پردازند که با برقراری تماس‌های تلفنی و ارتباط مجازی به کمک کودکانی می‌آیند که از این دستگاه‌ها استفاده می‌کنند.
|
طرح بازگرداندن کودکان بازمانده از تحصیل ۶-۱۱ ساله به چرخۀ آموزش رسمی شناسایی دقیق کودکان بازمانده از تحصیل در ایران، برای نخستین بار در سال ۹۵ و با اجرای طرح «بازگرداندن کودکان بازمانده از تحصیل ۶-۱۱ ساله به چرخۀ آموزش رسمی» آغاز شد. مطابق با این طرح که به ابتکار معاونت رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و با همکاری وزارت آموزش‌وپرورش و دیگر دستگاه‌های مسئول در حوزۀ حمایت اجتماعی از کودکان در حال اجرا است، در وهلۀ نخست کد ملی دانش‌آموزان استخراج و با کدملی متولدین در سن تحصیل (۶-۱۱ ساله)، تطبیق داده می‌شود تا از این طریق تعداد کودکان بازمانده از تحصیل به دست آید. در مرحلۀ بعد کدملی والدین این کودکان از سازمان ثبت‌احوال دریافت می‌گردد. در این مرحله معاونت رفاه با استفاده از پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان ویژگی‌های اجتماعی-اقتصادی خانواده‌های این کودکان را ازجمله دهک درآمدی خانوار، عضویت در سازمان‌های حمایتی (بهزیستی و کمیتۀ امداد)، وضعیت بیمه‌ای، بعد خانوار و خارج از کشور بودن، به تفکیک استان و شهرستان استخراج می‌کند. بعد از تشکیل یک پرونده برای هر کودک بازمانده از تحصیل، با ارسال پیامک و برقراری تماس تلفنی با کودکان شناسایی‌شده، دلایل بازماندگی از تحصیل آن‌ها ردیابی می‌شود. در نهایت این کودکان بنا به دلایل بازماندگی از تحصیل جهت حمایت به نهادهای مختلف معرفی می‌شوند، و برای‌شان مشوق‌هایی برای ثبت‌نام و حضور در مدرسه در نظر گرفته می‌شود. این مشوق‌ها شامل مواردی چون پرداخت‌های نقدی مشروط، خدمات درمانی (با همکاری دانشگاه علوم پزشکی)، خدمات بیمه‌ای سلامت (از طریق سازمان بیمۀ سلامت)، خدمات مشاوره‌ای (از طریق کلینیک های مددکاری تحت نظارت سازمان بهزیستی)، خدمات حرفه‌آموزی (از طریق همکاری ادارۀ کل بهزیستی استان‌ها با بخش خصوصی) و تشکیل تیم‌های ورزشی برای کودکان عضو طرح (با همکاری بهزیستی و سازمان ورزش و جوانان) می‌شود. در سال تحصیلی ۹۹-۹۸، ۱۴۷ هزار کودک ۶-۱۱ سال که در مدرسه ثبت نام نشده بودند شناسایی و تلاش ها برای رفع موانع تحصیلی آن‌ها آغاز شد.
|
دریافت نسخه الکترونیکی گزارش کرونا، نیروی کار و حمایت اجتماعی- شماره هفدهم
مطالب مرتبط:
