انتشار ویروس کرونا مدارس در سراسر جهان را به تعطیلی کشاند در این راستا سازمان‌های جهانی یونسکو و یونیسف ضمن ابراز نگرانی از تعطیلی مدارس در سراسر دنیا، راهکارهایی از جمله آموزش مجازی از طریق اینترنت، تلویزیون و… را برای دانش آموزان پیشنهاد کرده‌اند. وزارت آموزش و پرورش ایران هم در اولین اقدام تلاش کرد از طریق شبکه آموزش اقدام به تدریس دروس مهم نماید اما به دلیل حجم بالای دروس پس از مدتی وزارتخانه فوق برای پوشش بهتر مطالب درسی اپلیکیشن شاد را معرفی نمود. با وجود تمامی این تلاش‌ها همچنان نقدهای جدی در ارتباط با آموزش مجازی به این وزارتخانه وارد است. یکی از اصلی‌ترین این نقدها فاصله بسیار این وزارتخانه از تکالیفش مبنی بر گسترش دولت الکترونیک و اهداف آن است. در این یادداشت تلاش داریم تا به بحث دولت الکترونیک آموزش و پرورش و به طور خاص هوشمندسازی مدارس و آموزش مجازی در زمان بحران بپردازیم تا از این رهیافت ضرورت و کمبودهای موجود جهت گسترش هر چه بیشتر اهداف دولت الکترونیک در بخش آموزش نمایان شود.
-
از تکالیف برنامه ششم تا واقعیت مدارس هوشمند
براساس ماده ۶۹ قانون برنامه ششم توسعه کشور، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با همکاری وزارت آموزش و پرورش تا پایان سال دوم اجرای قانون برنامه هوشمندسازی مدارس، امکان دسترسی الکترونیک (سخت افزاری، نرم افزاری و محتوا) به کتب درسی، کمک آموزشی، رفع اشکال، آزمون و مشاوره تحصیلی را بصورت رایگان برای کلیه دانش‌آموزان شهرهای زیر بیست هزار نفر و روستاها و حاشیه شهرهای بزرگ فراهم نماید. حال با گذشت چهار سال از اجرای برنامه ششم توسعه، در مرداد ماه سال گذشته و در زمان بازگشایی مدارس آذری جهرمی، وزیر ارتباطات وعده هوشمندسازی تمام مدارس کشور تا پایان سال را داد. سوال اینجاست که مدرسه هوشمند چیست؟ و آیا وعده وزیر به واقعیت دست یافت؟
مدرسه هوشمند یک محیط آموزش فیزیکی است که کنترل و مدیریت آن مبتنی بر فناوری رایانه و شبکه می‌باشد و محتوای اکثر دروس الکترونیکی و سیستم ارزشیابی و نظارت آن نیز هوشمند است و در فرایند آموزش به تفاوت استعداد و توانایی دانش‌آموز توجه می‌شود. اصول تدریس و یادگیری دروس در مدارس هوشمند به صورت دیداری- شنیداری است و معلمین دروس خود را به کمک کامپیوتر و توسط فیلم، انیمیشن و ابزارهای چند رسانه‌ای (کلامی، بصری ، شنیداری و عملی ) ارائه می‌دهند.
هوشمندسازی مدارس احتیاج به امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری خاصی مثل سرور، پهنای باند متناسب برای شبکه، نرم‌افزاهای ساخت محتوی دروس و نرم‌افزارهای آموزشی چند رسانه‌ای است. اگرچه تأمین زیرساخت‌های ارتباطی بر عهده وزارت ارتباطات است اما هزینه تهیه نرم‌افزارها و آموزش معلمان برعهده وزارت آموزش و پرورش است. تنها در سال جاری بیش از ۱۰ هزار میلیون ریال به توسعه دولت الکترونیک در وزارت آموزش و پرورش بودجه اختصاص یافته است. این درحالی است که تنها خرید یک ویدیو پرژکتور بالغ بر ۱۵ میلیون برای هر کلاس هزینه دربردارد بنابراین پرواضح است که با این میزان بودجه تخصیص یافته امکان تجهیز کامل مدارس به وسایل آموزشی امکانپذیر نمی‌باشد همانطور که وعده وزیر ارتباطات نیز با پایان یافتن سال ۹۸ به وقوع نپیوست.
جالب آنجاست که بدانیم بسیاری از روستاها حتی دسترسی به اینترنت هم ندارند چه برسد به مدرسه هوشمند. مدیر آموزش و پرورش شهرستان میناب می‌گوید ۳۰ درصد دانش آموزان شهرستان میناب به اینترنت و فضای مجازی دسترسی ندارند و یا فرماندار کبودرآهنگ اعلام می‌کند ۴۵۰۰ دانش آموز به علت مشکلات اقتصادی و زیرساخت‌های مخابراتی به شبکه آموزش مجازی دسترسی ندارند. بنابراین به نظر می‌رسد حتی با وجود وعده وزیر ارتباطات هنوز زیرساخت‌های لازم برای دسترسی به اینترنت در روستاها وجود ندارد. تعطیلی مدارس در پی اپیدمی کرونا یک بار دیگر کمبود بسترهای لازم برای ارائه آموزش‌های غیرحضوری را به سیاستگذاران و مدیران دستگاه‌های مرتبط از جمله وزارت ارتباطات یادآوری کرد.
-
تعطیلی مدارس و بسترهای آموزش غیرحضوری
اولین گروهی که مشاغل آن‌ها در بحران به تعطیلی کشیده شد معلمان و اساتید دانشگاه بودند. هر چند تا حدود چندین هفته آموزش در کشور تعطیل و معلمان و اساتید سردرگم بودند اما به زودی معلوم شد که باید آموزش و پرورش، وزارت علوم و حتی همه مجموعه‌های آموزشی به فکر روش‌های دیگری باشند تا دانش‌آموزان و دانشجویان از آموختن محروم نشوند.
اولین چاره‌اندیشی آموزش و پرورش برای آموزش مجازی، آموزش از طریق تلویزیون بود اما پس از مدتی این وزارتخانه از راه‌اندازی شبکه آموزش دانش‌آموزی یا “شاد” خبر داد. اپلیکیشنی که به گفته مسئولان آموزشی قرار است در تاریخ آموزش کشور به یک پلتفرم اختصاصی تبدیل شود تا معلمان و دانش‌آموزان بتوانند به صورت تعاملی با هم در ارتباط باشند. البته مسئولان آموزشی اظهار داشتند که این شبکه فعلاً برای دانش‌آموزان ابتدایی اجرا می‌شود.
از پیچیدگی‌های فنی اپلیکیشن گرفته تا قطع و وصل اینترنت، حجم آپلود محدود و پایین بودن نرم‌افزارهای داخلی و عدم امکان استفاده دانش‌آموزان با نیازهای خاص و معلولیت از این اپلیکیشن همگی از گلایه‌های دانش‌آموزان، معلمان و والدین از کیفیت آموزش مجازی است بطوریکه حتی محسن حاجی میرزایی وزیر آموزش و پرورش در نامه‌ای خطاب به خانوارها نوشت: “سیستم آموزشی کشور انتظار و تجربه کافی برای مواجهه با چنین مشکلی را نداشت” و یا مهدی شرفی سرپرست مرکز برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات وزارت آموزش و پرورش می‌گوید:”بیش از ۱۱ میلیون بار شبکه آموزش دانش‌آموزی نصب شده و اطلاعات بیش از ۹ میلیون دانش‌آموز و ۵۸۵ معلم در این شبکه به ثبت رسیده است” ، اما با این وجود ایرادات این اپلیکیشن به قدری زیاد است که بسیاری از کاربران آن دست به گلایه برداشته‌اند. همین مقام مسوول در روز اول اردیبهشت ماه اذعان داشت که: “تاکنون ۷ میلیون دانش‌آموز امکان دسترسی یا پیوستن به کانال شاد را نداشته‌اند”. برخی دانش‌آموزان روستاها و شهرهای استان‌های کشور به دلیل نبود زیرساخت‌های فنی لازم، به این شبکه دسترسی مناسبی ندارند.
زیرساخت‌های فنی مناسب یکی از پیش شرط‌های آموزش مجازی است اما پیش شرط مهم دیگری هم وجود دارد که بحران کرونا نبود آن‌را بیش از پیش نمایان ساخت و آن عدم توانمندی معلمان در حوزه آموزش الکترونیک است. در واقع آموزش و توانمندسازی معلمان در حوزه آموزش الکترونیک یکی از پیش شرط‌های آموزش مبتنی بر فناوری است. با داغ شدن بحث آموزش آنلاین، مدرسه مجازی، کلاس اینترنتی، آموزش تحت وب و تلویزیون مشکلات و موانع موجود در این مسیر هم پررنگ‌تر شده است. شکاف دیجیتال در آموزش و پرورش و نبود سواد دیجیتالی نه در معلمان و نه دانش‌آموزان مسأله‌ای اساسی است که بحران کرونا آن را به یکی از مهمترین چالشهای آموزش تبدیل کرد.
هر چند شیوع ویروس کرونا تحولات ناگواری برای زندگی انسان‌ها بهمراه داشت اما فرصتی برای توسعه ارتباطات دیجیتالی در کشور شد. این بحران به ما نشان داد که فاصله گفتار از واقعیت بسیار است و برای رسیدن به اهداف برنامه‌های توسعه‌ای و برقراری دولت الکترونیک در کشور راه درازی در پیش است. در این مسیر نه تنها نیازمند عزم جدی دستگاه‌های اجرایی هستیم بلکه باید سواد استفاده از ارتباطات دیجیتالی را هم به متولیان آن بیاموزیم. بحران کرونا نشان داد که حتی با فرض وجود تمامی زیرساخت‌های لازم، سواد دیجیتالی کاربران آن به شدت پایین است بنابراین برای داشتن یک برنامه آموزش مجازی با کیفیت باید هر دو سمت ترازو یعنی زیرساخت‌ها و دانش کاربران هر دو در وضعیت مناسب باشند.
