تعارض منافع زمانی رخ می‌دهد که فردی در جایگاه مسئولیت – به عنوان مثال، یک محقق دانشگاهی، وکیل، مدیر، ناظر یا پزشک- دارای منافع حرفه‌ای و شخصی‌ای باشد که با یکدیگر رقابت می‌کنند بطوریکه این تعارض انجام وظایف حرفه‌ای آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با این حال، تعارض منافع لزوماً به خودی خود بد نیست مگر آنکه به فساد منتهی شود. بانک جهانی تعریفی از فساد ارائه داده است: «سوءاستفاده از جایگاه عمومی برای به دست آوردن منافع شخصی» . تعریف بانک جهانی به گونه‌ای است که می‌توان گفت مفهوم تعارض منافع و فساد به شدت به هم پیوسته هستند اما همواره وجود تعارض منافع منجر به فساد نمی‌شود، ولکن وقوع هر فسادی در بستر یک موقعیت تعارض منافع رخ می‌دهد. با این توضیحات پرواضح است که تعارض منافع می‌تواند تصور نامناسبی ایجاد کند که در درازمدت، اعتبار یک فرد یا حتی یک حرفه کامل را تضعیف کند.
تخریب محیط زیست و بهره‌برداری بیش از حد منابع توسط انسان‌ها، کشورهای را برآن داشت تا در راستای استفاده بهینه از منابع و حفظ محیط‌زیست طبیعی و حیوانی اقدام به تاسیس سازمانی نمایند تا با مقررات‌گذاری و نظارت بر حسن اجرای قوانین در حفاظت از این منابع خدادادی بکوشند. در همین راستا سازمان شکاربانی و نظارت بر صید در سال ۱۳۴۶ در پی تصویب قانون شکار و صید، تاسیس شد. وزیران کشاورزی، دارایی، جنگ و شش نفر از افراد باصلاحیت اعضای این سازمان را تشکیل می‌دادند. وظایف سازمان شکاربانی و نظارت بر صید از محدوده نظارت و اجرای مقررات ناظر بر شکار فراتر رفته و امور تحقیقاتی و مطالعاتی مربوط به حیات‌وحش کشور، تکثیر و پرورش حیوانات وحشی و حفاظت از زیستگاه آن‌ها و تعیین مناطقی به عنوان پارک‌وحش و موزه‌های جانورشناسی را نیز در بر گرفت ( سازمان حفاظت محیط زیست). در سال ۱۳۵۰ نام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید به سازمان حفاظت محیط زیست تغییر یافته است. پس از برپایی کنفرانس جهانی محیط زیست در سال ۱۳۵۳ و با تصویب قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست در ۲۱ ماده، این سازمان از اختیارات قانونی تازه‌ای برخوردار شد و از نظر تشکیلاتی نیز تا اندازه‌ای از ابعاد و کیفیت سازگار با ضرورت‌های برنامه‌های رشد و توسعه برخوردار شد (همشهری آنلاین،۱۳۸۸).
مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه جهاد دانشگاهی با تکیه بر بنیه پژوهشی خود و در طی سلسله گزارشاتی تلاش می‌کند به بررسی مصادیق تعارض منافع در نهادهای دولتی بپردازد. در گزارش پیش رو به بررسی موقعیت‌ها و مصادیق تعارض منافع در سازمان حفاظت محیط زیست می‌پردازیم. روش جمع‌آوری اطلاعات در این گزارش روش کیفی، مطالعه اسنادی و مصاحبه‌های عمیق نویسنده با کارشناسان و مسوولین این حوزه است.
ساختار گزارش
گزارش پیش رو در چهار قسمت سازماندهی شده است: در قسمت اول ساختار و اهداف سازمان حفاظت محیط زیست ارائه شده و موقعیت‌های تعارض منافع بالقوه درمعاونت‌ها و دفاتر زیرمجموعه این سازمان بررسی شده است. تحلیل ذی‌نفعان با دو روش ذی‌نفعان اصلی و فرعی و ذی‌نفعان داخلی و خارجی بخش دوم گزارش فوق را تشکیل می‌دهند. تحلیل ذی‌نفعان می‌تواند تصویری کامل به محققان بدهند تا ذی‌نفعانی که قدرت و تأثیر زیادی در فرایند تصمیم‌گیری دارند شناسایی نماید.
سپس در قسمت سوم موقعیت‌های تعارض منافع معرفی شده و برای هر موقعیت مصادیق متفاوتی از سازمان حفاظت محیط زیست ایران و آمریکا آورده شده است. در واقع استفاده از ادبیات تجربی و نظری تولید شده در جهان برای آشنایی با نحوه مدیریت تعارض منافع بسیار مفید خواهد بود. برای این منظور در کنار مثال‌هایی که برای ایران آورده شده تجربه ایالات متحده بعنوان قدیمی‌ترین و موفق‌ترین نمونه نیز برای آشنایی بیشتر آورده شده است. در انتهای گزارش هم به ارائه چند پیشنهاد و راهکار خواهیم پرداخت.
اهم موقعیت‌های تعارض منافع در سازمان حفاظت محیط زیست
با توجه به ساختار و اهداف سازمان حفاظت محیط زیست و دفاتر زیرمجموعه این سازمان موقعیت‌های تعارض منافع بالقوه و بالفعل احصا شده است که از مهمترین آن‌ها می‌توان به موقعیت‌های تعارض “درآمد و وظیفه”، “اشتغال همزمان”، “انگیزه‌های مؤثر” و “ارتباطات پساشغلی و مسئله درب گردان” اشاره کرد. برخی از مهمترین یافته‌های این گزارش در مورد موقعیت‌های احتمالی تعارض منافع در سازمان حفاظت محیط زیست و زیرمجموعه‌های آن به شرح زیر است؛
- موقعیت اشتغال همزمان در صندوق ملی محیط زیست: اشتغال همزمان هیئت مدیره و رئیس صندوق ملی محیط زیست در بخش دولتی و خصوصی و نیز ارتباط هر کدام از این اعضا با بانک یا بیمه‌ای خاص.
- موقعیت تعارض درآمد و وظیفه در قانون حق‌الکشف: زمانی حق‌الکشف به محیط‌بان تعلق می‌گیرد که شکار و صید انجام گرفته باشد، درصورتیکه اگر محیط‌بان وظیفه‌اش را که برخورد با شکار غیرمجاز است انجام دهد، درآمدش کاهش خواهد یافت.
- موقعیت تعارض درآمد و وظیفه ارزیابی‌های محیط زیست و شرکت‌های معتمد محیط زیست: هزینه مطالعات ارزیابی و آزمایشات آلایندگی محیط زیست توسط کارفرما پرداخت می‌شود. این در حالی است که اگر آزمایشگاه واحد مربوطه را آلاینده معرفی کند یا ارزیاب پروژه را فاقد توجیه اعلام کند درآمد خود را از دست خواهد داد.
- موقعیت انگیزه‌های مؤثر: نمونه بارز انگیزه‌های سیاسی را می‌توان در طرح انتقال آب خزر به سمنان مشاهده کرد. برخوردهای سلیقه‌ای در موارد رفع آلودگی صنایع نمونه دیگری از موقعیت تعارض منافع انگیزه‌های مؤثر در این حوزه است.
- موقعیت ارتباطات پساشغلی و مسئله درب‌های گردان: بسیاری از کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست پس از بازنشستگی به تأسیس شرکت‌های آمایش سرزمین می‌پردازند که فعالیت اصلی آن‌ها ارزیابی طرح‌های زیست محیطی است. این افراد از ارتباطات دوران مسئولیت خود در سازمان در راستای اهداف بخش خصوصی و جلب رضایت مشتریان استفاده می‌کنند.
راهکارهای مدیریت موقعیت‌های تعارض منافع در سازمان حفاظت محیط زیست
در گزارش پیش رو به راهکارهای مدیریت موقعیت‌های تعارض منافع در سازمان هم پرداخته شده است که در اینجا به برخی از مهمترین موارد به صورت مختصر اشاره می‌شود.
- قطع ارتباط مالی مستقیم ارزیاب و کارفرما امکان شکل‌گیری موقعیت تعارض منافع و فسادهای احتمالی آن را کاهش دهد. وجود ناظر سوم مستقل نیز راهکار دیگری است که می‌توان به آن اشاره کرد.
- قرار دادن زمان تنفس میان بازنشستگی و اشتغال در بخش خصوصی مرتبط با محیط زیست برای کارمندان و مدیران سازمان یکی از پیشنهادات مدیریت تعارض منافع است. در این صورت این افراد با احتمال کمتری می‌توانند از روابط شغل خود در سازمان به نفع شخصی سوءاستفاده نمایند.
- تنظیم استانداردهای مشخص و راه اندازی نظام چک لیست برای جلوگیری از برخوردهای سلیقه‌ای در موارد رفع آلودگی صنایع می‌تواند راهکاری برای مدیریت تعارض منافع ناشی از موقعیت انگیزه‌های سلیقه‌ای باشد.
- مهم‌تر از تمام این موارد راه‌اندازی یک نظام مدیریت تعارض منافع در دورن ساختار سازمان محیط زیست است.
دریافت متن کامل گزارش موقعیت‌ها و مصادیق تعارض منافع در سازمان حفاظت محیط زیست ایران
