«بر اساس مقاوله‌نامه شماره ۱۰۲ سازمان بین‌المللی کار، تأمین اجتماعی به‌منزله حمایتی است که جامعه در قبال پریشانی‌های اجتماعی و اقتصادی پدید آمده به‌واسطه قطع یا کاهش شدید درآمد افراد براثر بیکاری، بیماری، بارداری، ازکارافتادگی، سالمندی، فوت و همچنین افزایش هزینه‌های درمان و نگهداری خانوار (عائله‌مندی) به اعضای خود ارائه می‌دهد» (امیدی و خورشیدی، ۱۳۹۵: ۶). بیمه‌های اجتماعی بخشی از نظام تأمین اجتماعی‌اند. که در آن، اشتغال مبنای مشارکت فرد و خانواده‌اش بوده و از طریق دریافت حق بیمه به‌صورت درصدی از دستمزد، تأمین مالی می‌شود.
از نواقص بسیار مهم این نظام می‌توان به:
۱. تحت پوشش قرار ندادن افراد غیرفعال اقتصادی؛
۲. نابرابری در ارائه خدمات اجتماعی به‌دلیل سطوح مختلف دستمزد و حق بیمه و
۳. وابستگی شدید صندوق‌های بیمه‌ای به شرایط بازار کار و تغییرات اقتصادی و جمعیتی اشاره داشت.
در این نوشتار سعی می‌شود به یکی از معضلات فعلی نظام بیمه‌ای در کشور پرداخته شود. یعنی وضعیت پوشش بیمه‌های اجتماعی با تأکید بر نیروی کار پلتفرمی. چرا که وضعیت ابهام‌آمیز این گروه به‌گونه‌ای است که برخی آن‌ها را جزء کارکنان مستقل و برخی جزء مزدبگیران بخش خصوصی می‌دانند. همین ابهام سبب شده که بسیاری از کارگران شاغل در این بخش در دسترسی به خدمات بیمه با دشواری‌هایی مواجه شوند.
در بخش اول این نوشتار به اقتصاد پلتفرمی و گسترش آن در جهان و ایران پرداخته می‌شود. در بخش دوم وضعیت نیروی کار پلتفرمی در ایران بررسی خواهد شد.
اقتصاد گیگ[۱]؛ بخش در حال رشد در اقتصاد جهان و ایران:
اقتصاد گیگ اصطلاحی است که امروزه به بخشی از اقتصاد می‌گویند که مبتنی بر فعالیت شرکت‌های مختلف در حوزه اینترنت و اپلیکیشن‌های ارائه خدمات است. در این بخش از اقتصاد افراد با استفاده از اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌ها نیروی کار خود را به‌صورت فیزیکی و حضوری و یا به‌صورت دورکاری می‌فروشند. ازآنجایی‌که در این اقتصاد توافقی میان عرضه‌کننده خدمت یا کالا و مصرف‌کننده آن شکل می‌گیرد، موافقان آن را به دلیل حذف واسطه مقرون به‌صرفه‌تر و موجب تقویت روابط انسانی و شکستن مناسبات سلسله مراتبی و انحصار در کار می‌دانند. در مقابل منتقدان معتقد هستند که به دلیل ملغی شدن برخی حقوق نیروی کار مانند حقوق ثابت، تعطیلات، بیمه و… این بخش تسهیل‌کننده بی‌ثبات‌کاری نیروی کار شده است.
چه کسانی در اقتصاد گیگ موثرند؟
فضای اقتصاد گیگ مبتنی بر سه ضلع نیروی کار گیگ[۲] (فریلنسر[۳])، مشتری (درخواست‌دهنده کار) و پلتفرم‌های[۴] واسط و میانجی است. گروه‌های شغلی مختلفی مانند:
۱. رانندگان؛
۲. کارگران ساده در حوزه خدماتی و خرده‌کاری و
۳. کارکنان متخصص و بامهارت در زمینه‌های مختلف مانند عکاسی، تولید محتوا، طراحی گرافیک، توسعه وب، تدریس آنلاین و… جزء فریلنسرها قلمداد می‌شوند.
این مشاغل عمدتاً دارای چنین ویژگی‌هایی‌اند:
۱. ساعت کار منعطف؛
۲. عمده فعالیت به‌صورت دورکاری و بدون دفتر کار؛
۳. تقبل عمده هزینه‌های کار از سوی نیروی کار؛
۴. عموماً فاقد قرارداد کار، درآمد ثابت و بیمه.
وضعیت شرکت‌های پلتفرمی در جهان
بررسی وضعیت شرکت‌های فعال در این بخش از اقتصاد در گستره جهانی حاکی از گسترش روزافزون آن‌هاست. به‌طوری که از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰، شرکت‌های برتر از نظر ارزش برند (نمانام) در این حوزه افزایش چشمگیری داشته‌اند. درحالی که در سال ۲۰۰۰ تنها یک شرکت این‌چنینی در میان ده شرکت برتر این لیست وجود داشته است. در سال ۲۰۲۰ این تعداد به چهار شرکت رسید. همچنین بررسی ارزش بازاری شرکت‌ها در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که در بین ده شرکت برتر دنیا، ۶ شرکت در فضای اقتصاد گیگ فعال بوده‌اند. همچنین به گزارش Business Insider، بررسی حاشیه سود شرکت‌ها در بخش‌های مختلف اقتصاد آمریکا نشان می‌دهد که حاشیه سود شرکت‌های پلتفرمی بالاتر از سایر بخش‌ها و بیش از ۲۴درصد بوده است.
|
شکل (۱) ده شرکت برتر ازنظر ارزش برند (میلیارد دلار) در سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۲۰ |
||
 |
 |
|
|
منبع: Business Insider |
||
|
شکل (۲) ده شرکت برتر دنیا از نظر ارزش بازار (میلیارد دلار) در سال ۲۰۲۰ |
||
 |
||
|
منبع: Business Insider |
||
در کنار رشد شرکت‌ها در این بخش از اقتصاد، مخاطبان و مصرف‌کنندگان محصولات آن‌ها نیز به‌صورت چشمگیری در دو دهه اخیر افزایش یافته‌اند. در حالی که در سال ۲۰۱۴ تنها حدود ۷درصد جمعیت جهان از این پلتفرم‌ها و محصولاتشان بهره می‌بردند. در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۷درصد جمعیت جهان به‌نوعی با محصولات این شرکت‌ها در ارتباط بوده‌اند. این رشد به حدی بود که به‌عنوان مثال، حجم بازار تاکسی‌های اینترنتی در سال ۲۰۱۶ برابر با ۳۶میلیارد دلار بود و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۳۰ به ۲۸۵میلیارد دلار برسد.
|
شکل (۳) درصد جمعیت استفاده‌کننده از پلتفرم‌ها در جهان |
 |
|
منبع: Business Insider |
شرکت‌های پلتفرمی در ایران:
در ایران نیز شرکت‌های مختلفی در حوزه اقتصاد پلتفرمی در حال فعالیت‌اند. آمار نیروی کار فعال در هشت مورد از آن‌ها در سال ۱۴۰۰ به حدود ۶میلیون نفر می‌رسد. هرچند این آمار به‌صورت اولیه بوده و ممکن است افرادی در چند پلتفرم به‌صورت هم‌زمان فعالیت داشته باشند، اما همین آمار بیانگر ماهیت روبه‌رشد شرکت‌ها و همچنین نیروی کار آن‌هاست.
|
شکل (۴) تعداد نیروی کار در هشت پلتفرم بزرگ ایران- ۱۴۰۰ |
|
 |
 |
|
منبع: گزارش‌های سالیانه و آمارهای مندرج در وب‌سایت شرکت‌ها |
|
رشد شرکت‌های پلتفرمی در ایران؛ اسنپ
وضعیت رشد این شرکت‌ها و به‌طورکلی اقتصاد پلتفرمی در ایران نیز از روند جهانی پیروی کرده و در حال افزایش است. در اینجا برای روشن‌تر شدن این رشد فقط به وضعیت شرکت اسنپ اشاره می‌شود. بررسی این شرکت که عمری کمتر از یک دهه دارد، نشان می‌دهد که در عرض چند سال چه گسترشی در بازار ایران داشته است. به‌عنوان نمونه در سال ۱۳۹۸ تنها حدود ۲میلیون راننده تاکسی از طرف این شرکت مشغول به کار بودند. این آمار برای سال ۱۴۰۰ به حدود ۳میلیون و ۷۰۰هزار نفر رسیده است. هرچند باید اذعان کرد که احتمالاً بخش عمده نیروی کار اضافه‌شده ناشی از بحران کرونا بوده است. طبق گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی موجب از بین رفتن یک‌میلیون شغل، عمدتاً از میان کارکنان مستقل، در سال ۱۳۹۹ شد.
بررسی وضعیت مشتریان نیز حاکی از این گسترش است. به‌طوری که در سال ۱۴۰۰ بیش از ۱۰میلیون نفر به مخاطبان اسنپ ۰۰ افزوده شد. تعداد کل مشتریان آن به حدود ۵۲میلیون نفر رسیده است. در بخش تاکسی اینترنتی این پلتفرم نیز شاهد آن هستیم که تعداد سفرهای انجام‌شده از یک‌میلیون و ۶هزار نفر در سال ۱۳۹۵ به ۸۲۰میلیون در سال ۱۴۰۰ رسیده است.
|
شکل (۵) گسترش بازار اسنپ |
|
|
تعداد سفرهای اسنپ خودرو در طی سال‌های ۱۳۹۵- ۱۴۰۰ |
|
 |
 |
| منبع: گزارش عملکرد گروه اسنپ در ۱۴۰۰ | |
وضعیت کلی
تمامی این موارد نشان می‌دهد که بخش اقتصاد گیگ به‌واسطه پلتفرم‌ها هم در سطح جهان و هم در اقتصاد ایران در حال افزایش است. هرچند تعداد نیروی کار فعال در این بخش در ایران در حال حاضر چندان چشمگیر نیست اما با توجه به روند گسترش اقتصاد پلتفرمی به‌احتمال‌زیاد تعداد آن‌ها در سال‌های آینده افزایش بیشتری خواهد یافت که بیمه نبودن و آسیب‌پذیر بودن آن‌ها در مقابل مخاطرات می‌تواند هم امنیت اجتماعی آن‌ها را به مخاطره اندازد و هم در آینده فشار بسیاری بر نظام رفاهی کشور وارد آورد.
ازآنجایی‌که عمده کارگران شاغل در این بخش جزو شاغلان کم‌درآمد محسوب می‌شوند، با رسیدن به دوران سالمندی ممکن است دچار فقر سالمندی شوند و یا حتی پیش از آن به دلایلی ازجمله ازکارافتادگی، بیماری و… به‌راحتی دچار فقر شوند. ازآن‌رو در چنین شرایطی دولت به دلیل وظایف تعریف‌شده‌اش مانند اصل بیست‌ونهم قانون اساسی[۵] موظف به ارائه خدمات به این افراد خواهد بود؛ لذا بهتر است هرگونه سازوکار حمایتی از این افراد در قالب نظام بیمه‌ای صورت پذیرد که هم شهروندان در تأمین منابع مالی خدمات رفاهی نقش داشته باشند و فشار مالی کمتری بر نظام رفاهی وارد شود و هم از آسودگی خاطر بیشتری در مقابل مخاطرات برخوردار باشند.
منابع:
- امیدی، رضا و مونا خورشیدی (۱۳۹۵)، بیمه‌های اجتماعی، ضرورت توسعه فراگیر (آشنایی با سازمان تأمین اجتماعی؛ چالش‌ها و راهکارها)، تهران: مؤسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی.
- زمانیان، زهرا (۱۴۰۰)؛ کارگران پلتفرم‌های دیجیتال و پوشش تأمین اجتماعی، تهران: فصلنامه تأمین اجتماعی، سال شانزدهم، شماره دوم (۵۹).
- السان، مصطفی (۱۳۹۴)؛ پوشش تأمین اجتماعی برای کسب‌وکارهای مجازی، تهران: فصلنامه تأمین اجتماعی، سال سیزدهم، شماره دوم (۴۷).
- شیخ‌رضایی، راضیه (۱۴۰۰)؛ وضعیت رفاهی آزادکاران (فریلنسرها) در اقتصاد گیگ، تهران: مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه.
- گزارش عملکرد گروه اسنپ در ۱۴۰۰
- وب‌سایت Business Insider به نشانی: https://www.businessinsider.com/
[۱] Gig Economy
[۲] Gig Workers
[۳] Freelancer
[۴] Platform
[۵] برخورداری از تأمین اجتماعی ازنظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، درراه ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به‌صورت بیمه و غیره حقی است همگانی. دولت مکلف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یک‌یک افراد کشور تأمین کند.
