مفهوم کارآمدی با در نظر گرفتن ارکان نظام‌های سیاسی و با نظر به رابطه تعاملی عوامل مورد بحث قرار می‌گیرد. این نوع تبیین، ساختار و کارگزار را منطقاً مستلزم یکدیگر می‌داند و به تلفیق عوامل ساختاری و کارگزاری در چارچوب تبیینی واحد نظر دارد؛ اما فراتر از توجه به عوامل ساختاری و کارگزاری، بر آن است که نظام‌های سیاسی در سطحی بنیادی‌تر، دارای وجه یا بُعد «ایده ای» نیز می‌باشند. توضیح آنکه هر نظام سیاسی، مبتنی بر مجموعه‌ای از ایده ها، وضع مطلوبی را برای خود تصور می‌کند و به شهروندان خود نوید تحقق آن را می‌دهد، اما ایده‌ها برای تحقق یافتن و به عینیت پیوستن نیازمند آن هستند تا در چارچوب ساختارها تجسم یافته تا با فراهم کردن شرایط منع و‌ترغیب بر کارگزاران (فاعلان درون خود) پیامدهای مطلوب و مد نظر را ظاهر سازند؛ بنابراین، در حالی که ایده‌ها به مثابه نهاده‌های نظام‌های سیاسی عمل می‌کنند و ساختارها نیز به مثابه دستگاه پردازشگر، کارگزاران به مثابه توانایی‌های نظام‌های سیاسی تصور می‌شوند که با برخورداری از توانایی‌های پنج گانه استخراجی، تنظیمی، توزیعی، نمادین و پاسخگویی، قادرند تا با رفتارهای مناسب و مطلوب، خروجی‌های مورد انتظار، رضایت بخش و تضمین کننده بقای سیستم را تولید کنند. از این رو، در تعریف کارآمدی نظام‌های سیاسی می‌توان گفت که یک نظام سیاسی زمانی کارآمد تلقی می‌شود که علاوه بر کارآمدی در سطح ایده، با دارا بودن ساختارهای کارآمد و کارگزاران شایسته بتواند با بروز رفتارهای مناسب و مطلوب، در تحقق اهداف خود موفق بوده، به گونه‌ای که حداکثر رضایت را برای شهروندان خود به ارمغان آورده و تا حد ممکن به انتظارات آن‌ها جامعه عمل پوشانده تا از رهگذر آن، بقا و استمرار خود را تضمین کند. با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان برای کارآمدی نظام‌های سیاسی چهار سطح ایده، ساختار، کارگزار و رفتار قائل بود. (قیصری، نورالله و قربانی، مصطفی، ۱۳۹۴)
مهمترین ضابطههای کارآمدی در سطح ایده عبارتند از:
- معضل گشایی؛ یعنی نظام ایدهای در مواجهه با معضلهای نظری و عملی که متوجه نظام سیاسی می‌شوند، قادر به توجیه تضادهای ظاهری و ارائه پاسخهای مناسب، ارائه راهکار، نوآوری نظری و مفهومی باشد.
- بنبستشکنی
- افق گشایی
مهمترین ضابطههای کارآمدی در سطح ساختار عبارتند از:
- انطباق با ایده‌ها و ارزشها
- امکان پیشبینی تغییرات
- انعطاف پذیری: یک ساختار به چه میزان حاضر است در مقابل تغییر و تحولات و شرایط جدید از خود واکنش نشان دهد تا از عهده انجام وظایف جدید بازنماند.
- تفکیک اجزا و وظایف آن‌ها: اصل تفکیک قوا و اصل کنترلها و تعادلها
مهمترین ضابطههای کارآمدی در سطح کارگزار عبارتند از:
- مهارت‌های تکنیکی (فنی)
- مهارت‌های انسانی
- مهارت‌های ادراکی یا تفهیمی
- مهارت‌های شناختی
کارآمدی در سطح رفتار ناظر بر کارآمدی در اجرا و عمل نظام‌های سیاسی است. در این سطح پرسش این است که آیا نظام سیاسی در تحقق و به عینیت درآوردن اهداف و کمال مطلوبهایی که در ایدههایش پیشبینی کرده بود و وعده تحقق آن‌ها را داده، موفق بوده است؟ این سطح از کارآمدی که عینیترین سطح کارآمدی نظام‌های سیاسی محسوب می‌شود، به طور عمده مبنای ارزیابی و قضاوت شهروندان از کارآمدی نظام حاکم بر آن‌ها نیز محسوب می‌شود. مهمترین ضابطههای کارآمدی در سطح رفتار عبارتند از:
- میزان انطباق رفتارها با ایده‌ها
- میزان موفقیت رفتارها در تحصیل نتایج مطلوب و مورد انتظار
- زمان (فوریت)
- هزینه رفتارها و فرایند (کیفیت یا چگونگی تبدیل ایده‌ها به اعمال و رفتارها) (قیصری، نورالله و قربانی، مصطفی، ۱۳۹۴)
پنج کارویژه که همه‌ی نظام‌های سیاسی برای افزایش کارایی در ارتباط با محیط خود دارند عبارت است از:
- توان استحصال که امکان کشف منابع مادی و انسانی لازم برای تحقق اهداف مورد نظر نظام را فراهم می‌اورد.
- توان تنظیم که اعمال نظارت کافی و هماهنگ نظام را بر افراد و گروه‌ها ممکن می‌سازد.
- کارایی توزیع که ناظر بر تقسیم کالاها، خدمات، افتخارات و وضعیت‌های موجود در سطح عامه است.
- توان سمبولیک که به مجموعه تلاش هایی مربوط می‌شود که نشر ارزش‌های سمبولیک را در جامعه تضمین می‌کند و به جلب حداقل حمایت عمومی کمک می‌نماید.
- توان پاسخگویی که درجه حساسیت نظام و مهارت ان در ارضای تقاضاها را نشان می‌دهد (طارمی، رسول، ۱۳۹۰: ۳۹) .
منابع:
- طارمی. رسول. پایان نامه تأثیر توسعه سیاسی بر افزایش کارامدی نظام سیاسی. ۱۳۹۰
- قیصری، نورالله؛ قربانی، مصطفی. کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران؛ مدلی برای سنجش و ارزیابی. مجله دانش سیاسی. شماره ۲۲٫ سال ۱۳۹۴
