بدون شک یکی از وظایف اصلی دولت‌ها ایجاد شرایط و بستری مناسب برای حفظ و حرکت به سمت بهبود وضعیت رفاهی مردم است. به دلیل محدودیت منابع در دسترس، تعیین وظایفی که دولت عهده‌دار آن‌ها خواهد بود و تخصیص بودجه مناسب برای آن‌ها چالشی جدی در این مسیر بوده و دولت‌ها با توجه به شرایط فعلی و چشم‌انداز خود از آینده‌ی کشورشان دست به انتخاب‌های متفاوتی می‌زنند. برای مثال یک دولت باید تصمیم بگیرد تا چه سهمی از منابع بودجه خود را به سلامت و چه سهمی را به آموزش‌وپرورش اختصاص دهد. اما در بودجه ایران این نسبت چگونه است؟ این گزارش بودجه رفاهی ایران سال ۱۴۰۰ را مورد بررسی قرار می‌دهد.

وظایف رفاهی دولت

در قانون بودجه، وظایف دولت در دسته‌بندی‌های معینی ذیل گروه‌های اصلی «امور» و زیرگروه‌های «فصول» طبقه‌بندی می‌شوند. در قانون بودجه ایران تلاش شده تا این طبقه‌بندی با استاندارد آمارهای مالی دولت صندوق بین‌المللی پول دارای هماهنگی باشد. شاید به نوعی تمام فعالیت‌های دولت در جهت ایجاد رفاه برای افراد جامعه برنامه‌ریزی و انجام می‌شوند اما در این گزارش تمرکز ما بر امور «آموزش‌وپژوهش»، «سلامت» و «رفاه اجتماعی» است چرا که تاثیر مستقیم و زیادی بر رفاه مردم دارند. در نمودار زیر، نسبت اعتبارات هزینه‌ای هریک از امور در قانون بودجه ۱۴۰۰ قابل مشاهده است:

همان‌طور که مشاهده می‌شود، فارغ از امور «دفاعی و امنیتی»، امور مذکور بیشترین سهم اعتبارات هزینه‌ای از بودجه دولت را به خود اختصاص داده‌اند. حال پس از آشنایی با نمای کلی بودجه دولت به بررسی این سه امر، فصل‌های تعریف شده ذیل هرکدام و فعالیت‌های پرهزینه‌ی آن‌ها می‌پردازیم.

امر رفاه اجتماعی به عنوان عمده‌ترین بودجه رفاهی ایران

در طبقه‌بندی وظایف دولت و در قانون بودجه ایران، هر امر به برنامه‌های متفاوت تقسیم شده و ذیل برنامه‌ها برای هر دستگاه یک خروجی تعریف می‌شود که معرف وظیفه دستگاه مربوطه در ازاء دریافت بودجه معین است. در جدول زیر فصول تعریف شده ذیل امر «رفاه اجتماعی» که بودجه رفاهی ایران را می‌سازد و پرهزینه‌ترین خروجی‌های ذیل هر فصل به همراه بودجه آن‌ها قابل مشاهده است. به این ترتیب با مشاهده خروجی‌های مهم می‌توان تا حد مناسبی به مفهوم هر فصل پی برد.

امر رفاه اجتماعی	جمع کل (میلیون ریال)
فصل حمایتی	۱,۰۵۲,۳۳۱,۹۰۰
کمک به پرداخت حقوق بازنشستگان و موظفین کشوری	۶۴۴,۹۴۱,۳۰۰
کمک به پرداخت حقوق بازنشستگان، وظیفه بگیران و مستمری بگیران لشکری	۳۳۴,۰۹۱,۶۰۰
حقوق حالت اشتغال جانبازان	۷۳,۲۹۹,۰۰۰
فصل بیمه های اجتماعی	۱۹۵,۵۹۹,۰۰۰
کسور بازنشستگی سهم فرد و دولت کارکنان پایور و وظیفه نیروهای نظامی و انتظامی	۸۶,۲۵۰,۰۰۰
حق بیمه پایه سلامت رایگان روستائیان، عشایر و ساکنین شهرهای زیر بیست هزار نفر	۵۷,۳۴۹,۰۰۰
حق بیمه پایه سهم دولت سلامت افراد فاقد بیمه پایه (بیمه همگانی)	۵۲,۰۰۰,۰۰۰
فصل توانبخشی	۱۷,۱۸۲,۲۹۰
کمک هزینه نگهداری و توانبخشی معلولان، سالمندان، و بیماران روانی مزمن در مراکز غیر دولتی	۷,۱۸۰,۰۰۰
کمک هزینه مراقبت، نگهداری و توانبخشی معلولان، سالمندان و بیماران روانی مزمن در خانواده	۵,۰۸۶,۲۹۰
کمک هزینه توانبخشی و آموزش معلولان در مراکز غیردولتی روزانه	۴,۹۱۶,۰۰۰
فصل امداد و نجات	۱۱,۷۲۲,۹۹۴
امداد و نجات یافتگان حوادث و سوانح	۷,۰۲۳,۳۰۱
آموزش دیدگان دوره های آموزش عمومی و همگانی امداد و نجات	۲,۹۹۱,۹۵۲
جوانان جذب شده	۱,۷۰۷,۷۴۱
فصل تحقیق وتوسعه در امور رفاه اجتماعی	۸۵,۴۸۲
پژوهش های کاربردی	۴۲,۸۰۰
پروژه های پژوهشی انجام شده	۲۱,۹۴۰
گزارش پژوهشی	۲۰,۷۴۲
جمع	۱,۲۷۶,۹۲۱,۶۶۶

از حدود ۱۲۸همت اختصاص داده شده به امر رفاه اجتماعی، ۱۰۵همت از آن مربوط به فصل حمایتی و حدوداً ۹۸همت مربوط به کمک به پرداخت حقوق بازنشستگان و موظفین کشوری و لشکری است. از آن جایی که حمایت اجتماعی در دوره جمهوری اسلامی همواره مورد توجه واقع شده، از خروجی‌های مهم آن می‌توان به مواردی مانند حمایت از ایثارگران و خانواده آن‌ها، خانوارهای تحت پوشش نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد امام خمینی (ره) و بهزیستی اشاره کرد. در جدول زیر دستگاه‌های عمده دریافت‌کننده بودجه رفاهی ایران قابل مشاهده است.

دستگاه‌های دریافت‌کننده اعتبار

ردیف‌های بودجه	جمع کل (میلیون ریال)
صندوق بازنشستگی کشوری	۷۲۷,۲۰۰,۰۰۰
سازمان تامین اجتماعی نیروهای مسلح	۴۸۰,۲۲۰,۰۰۰
بنیاد شهید و امور ایثارگران	۳۱۱,۳۵۳,۰۰۰
سازمان بیمه سلامت ایران	۱۹۵,۱۷۸,۰۰۰
کمیته امداد امام خمینی(ره) – کمک	۱۷۸,۶۹۷,۰۱۰
سازمان بهزیستی کشور	۱۰۴,۷۸۷,۶۱۰
سازمان خدمات درمانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران	۵۱,۲۵۰,۰۰۰
وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح-سازمان رزمندگان-کمک به رزمندگان معسر با حداقل شش ماه حضور در جبهه	۳۵,۸۸۰,۰۰۰
سازمان تامین اجتماعی	۳۰,۷۵۰,۰۰۰

به نظر می‌ر سد درصد قابل توجهی از بودجه دولت صرف کمک به صندوق بازنشستگی می‌شود. بودجه سازمان بیمه سلامت ایران (که متولی طرح بیمه همگانیست) و کمیته امداد امام خمینی (ره)، بنیاد شهید و امور ایثارگران و سازمان بهزیستی که نهادهای حمایتی محسوب می‌شوند در رده‌های بعدی سازمان‌های دریافت‌کننده بودجه قرار دارند.

امر آموزش‌وپژوهش در بودجه رفاهی ایران

در امر آموزش‌وپژوهش فصول و خروجی‌های جدول زیر بیشترین اعتبارات هزینه‌ای را به خود اختصاص داده‌اند:

آموزش‌وپژوهش	جمع کل
فصل آموزش و پرورش عمومی	۸۴۶,۸۷۹,۲۹۱
آموزش دانش آموزان مناطق شهری	۵۵۳,۵۹۲,۷۸۰
آموزش دانش آموزان مناطق روستایی	۲۱۳,۲۸۶,۵۱۱
کسور بازنشستگی سهم دولت کارکنان شاغل در ادارات کل آموزش و پرورش استانها مشترک صندوق بازنشستگی کشوری	۸۰,۰۰۰,۰۰۰
فصل آموزش عالی	۱۳۶,۹۲۰,۲۶۱
آموزش در مقطع کارشناسی	۵۹,۱۸۳,۳۵۶
آموزش دکترای حرفه ای	۴۲,۶۹۶,۴۹۳
آموزش در مقطع کارشناسی ارشد	۳۵,۰۴۰,۴۱۲
فصل آموزش فنی و حرفه ای ومهارت آموزی	۸۵,۹۳۹,۸۷۲
آموزش دانش آموزان مناطق شهری	۶۸,۰۶۶,۰۲۹
آموزش مهارتهای فنی و حرفه ای گروه صنعت	۹,۲۷۸,۲۸۹
تربیت دانشجو معلم	۸,۵۹۵,۵۵۴
فصل پژوهشهای توسعه ای	۲۷,۳۲۹,۹۱۴
حمایت از پرو‍ژه های توسعه فناوری	۱۲,۵۴۱,۸۰۱
حمایت از پژوهش­های توسعه ای و تقاضامحور	۷,۶۲۹,۲۹۴
کمک به تجاری سازی	۷,۱۵۸,۸۱۹
فصل پژوهشهای پایه ای	۲۰,۵۲۹,۴۵۱
حمایت از پایان نامه و پژوهش­های پایه ای	۱۴,۷۲۰,۴۸۲
پروژه پژوهشی	۴,۹۲۰,۴۳۶
راه اندازی مراکز و رویدادهای فناوری	۸۸۸,۵۳۳
فصل تحقیق وتوسعه در امور آموزش و پژوهش	۶۹۸,۰۸۵
پژوهشهای کاربردی	۳۳۳,۵۷۶
انجام پژوهشهای کاربردی در مقاطع و شاخه های تحصیلی مختلف	۲۵۱,۱۱۷
محتوای کتب درسی نونگاشت مقاطع مختلف تحصیلی	۱۱۳,۳۹۲
جمع	۱,۱۱۸,۲۹۶,۸۷۴

مشاهده می‌شود که فصول آموزش عمومی، آموزش عالی و آموزش فنی‌وحرفه‌ای به ترتیب بیشترین اعتبارها را دررابطه با آموزش دریافت کرده‌اند.

دستگاه‌های دریافت‌کننده اعتبار

ردیف‌های بودجه	جمع کل (میلیون ریال)
وزارت آموزش و پرورش – ادارات کل آموزش و پرورش استانها	۸۸۸,۰۰۰,۰۰۰
وزارت آموزش و پرورش-ادارات کل آموزش و پرورش-کسورات بازنشستگی سهم دولت مشترکین صندوق بازنشستگی کشوری	۸۰,۰۰۰,۰۰۰
وزارت آموزش و پرورش – طرح جامع حمایت و ارتقاء پوشش تحصیلی مناطق محروم	۲۰,۳۶۳,۶۲۶
دانشگاه فرهنگیان	۱۸,۴۶۰,۳۵۰

مشاهده می‌شود که در این فصل نیز ردپایی از خروجی‌های مشابه وظیفه رفاه اجتماعی، یعنی کسورات بازنشستگی سهم دولت و حمایت از مناطق محروم دیده می‌شود. ارائه شدن وظایف متفاوت وزارت آموزش‌وپرورش به صورت جداگانه در دستگاه‌ها، به دلیل وجود ذی‌حساب‌های مجزا در این دستگاه برای فعالیت‌های فوق و به تبع آن تعریف ردیف‌های بودجه جداگانه برای هرکدام بوده است. هم‌چنین می‌توان برداشت کرد که بیشترین بار این امر روی دوش وزارت آموزش‌وپرورش است.

امر سلامت

امر سلامت به سه فصل درمان، بهداشت و تحقیق‌وتوسعه تقسیم می‌شود. در فصل درمان اغلب به تامین دارو و درمان دانشگاه‌های علوم پزشکی (و بیمارستان‌های زیرمجموعه آن‌ها) و در فصل بهداشت اغلب به پیشگیری و مراقبت توجه شده است. در جدول زیر اصلی‌ترین خروجی‌های فصول درمان، بهداشت و تحقیق‌وتوسعه را مشاهده می‌کنیم:

سلامت	جمع کل
فصل درمان	۶۲۴,۶۹۲,۲۲۱
ارایه خدمات درمان بستری	۳۸۹,۳۸۴,۵۲۹
معاینه ودرمان بیماران سرپایی	۱۲۰,۰۱۴,۷۷۰
تامین داروهای موردنیاز	۷۴,۲۹۲,۹۲۲
کاهش میزان پرداختی بیماران بستری در بیمارستانهای وابسته وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی	۲۱,۰۰۰,۰۰۰
کسور بازنشستگی سهم دولت کارکنان شاغل در دانشگاههای علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی کشور مشترک صندوق بازنشستگی کشوری	۲۰,۰۰۰,۰۰۰
فصل بهداشت	۱۲۰,۰۸۴,۲۹۷
خدمات سلامت جمعیت،خانواده ومدارس	۳۲,۵۲۴,۲۳۵
پیشگیری ومراقبت بیماری های غیرواگیروعوامل خطرمرتبط باآن	۲۴,۵۴۶,۸۲۰
بازرسی،نظارت وکنترل خدمات سلامت محیط وکار	۲۴,۵۱۷,۷۶۹
توسعه برنامه خدمات مراقبت های اولیه بهداشتی برای جمعیت ساکن درروستاها،عشایروشهرهای زیر۲۰هزارنفر	۱۹,۹۴۴,۵۵۳
اجرای برنامه مراقبت از سلامت و بهداشت گروه های سنی و هدف	۱۸,۵۵۰,۹۲۰
فصل تحقیق وتوسعه در امور سلامت	۴,۵۶۵,۸۱۵
ارایه خدمات پژوهشی	۱,۱۶۴,۶۰۶
تعداد طرح های پژوهشی	۱,۰۶۷,۷۰۱
تولید فرآورده های بیولوژیک	۱,۰۱۸,۳۰۳
تعداد واکسن یا سرم	۸۶۰,۲۰۰
پروژه پژوهشی	۴۵۵,۰۰۵
جمع	۷۴۹,۳۴۲,۳۳۳

دستگاه‌های دریافت‌کننده اعتبار

ردیف‌های بودجه	جمع کل (میلیون ریال)
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی – اعتبارات موضوع ماده(۴۶)قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت ۲ – طرح تحول سلامت	۴۸,۳۰۰,۰۰۰
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی	۴۴,۸۳۸,۶۱۷
دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی استان فارس – بهداشت و درمان	۴۴,۶۸۹,۴۸۱
دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی تهران – بهداشت و درمان	۴۰,۱۵۰,۵۲۲

جمع‌بندی

در صورت وجود شفافیت مالی دولت است که می‌توان به نقد صحیح سیاست‌گذاری‌ها و حرکت به سمت تصحیح آن‌ها دست یافت. دلیل انتخاب سال ۱۴۰۰، عدم وجود اطلاعات دقیق بودجه رفاهی ایران برای قانون بودجه سال ۱۴۰۱ بوده است. از طرفی با وجود بودجه‌های کلانی که به این امور اختصاص داده می‌شوند، هم‌چنان مشکلات عدیده‌ای در این زمینه‌ها وجود دارند. با داشتن دیدی نسبت به نحوه هزینه‌کرد دولت، می‌توان در جهت تصحیح ناکارمدی‌ها گام برداشت.