مقدمه
سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) همواره بر درست‌کرداری و کاهش فساد تاکید دارد. به همین علت این سازمان از طریق شاخص‌های درست‌کرداری عمومی، نحوه عملکرد کشورها را به‌منظور ایجاد یک چهارچوب درست‌کرداری جامع با مجموعه کامل مقررات و ابزارهای اجرایی اندازه‌گیری می‌کند. یکی از شاخص درست‌کرداری تعارض منافع است. یکی از ابزارهای اندازه‌گیری شاخص‌های درست‌کرداری، «حسابرسی تعارض منافع» به‌عنوان «حسابرسی اخلاقی» است.
تعارض منافع به عنوان یک شاخص کلیدی درست‌کرداری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. شاهد این ادعا وجود مفهوم «حسابرسی اخلاق» است. حسابرسی اخلاق میزان پایبندی به کدهای اخلاقی تعارض منافع را بررسی و حسابرسی می‌کند. در کشورهایی مثل آلبانی، نیوزیلند، آفریقای جنوبی و کانادا این حسابرسی انجام می‌شود. همچنین بعضاً گزارشاتی از آن منتشر می‌شود.
ممیزی یا حسابرسی چیست؟
تعریف ممیزی و حسابرسی
حسابرسی فرایندی است که به جمع‌آوری و ارزیابی بی‌طرفانه، شواهد درباره ادعاهای مربوط به فعالیت‌ها و وقایع اقتصادی می‌پردازد. این فرآیند بسامان برای تعیین میزان انطباق این ادعاها با معیارهای از پیش تعیین‌شده انجام می شود. در آخر هم گزارش نتایج به اشخاص ذی‌نفع ارائه می‌شود.
حسابرسی شامل انواع مختلفی است و با توجه به تفاوت ماهیت بخش خصوصی و عمومی تفاوت‌هایی می‌یابد. یکی از مهمترین حسابرسی‌ها، حسابرسی بخش عمومی یا دولتی است. در واقع ممیزی خود نوعی حسابرسی است که توسط مأموران دولتی انجام می‌شود.
ممیزی یا حسابرسی تعارض منافع
پیشینه حسابرسی تعارض منافع یا حسابرسی اخلاق
در مورد تاریخچه حسابرسی در دنیا مطالب زیادی بیان شده است اما به شکل رسمی در سال ۱۸۶۲ شرکت‌های انگلیسی حرفه حسابرسی را شکل دادند. حسابداری و حسابرسی بخش عمومی در طی زمان دستخوش تحولات عمیقی شده است. برای مثال، حرکت از حسابداری نقدی به سوی حسابداری تعهدی یکی از آنها است. اما در ابتدای قرن ۲۱ بود که مفاهیم اخلاقی حسابرسی به صورت رسمی مطرح شد. در این زمان حسابرسی به ویژه حسابرسی بخش عمومی و دولتی متحول شد. علت تمرکز بر اخلاق در حسابرسی بخش عمومی به دلیل نیاز به افزایش شفافیت، پاسخگویی و صداقت در نهادهای عمومی بیان شده است.
در استانداردهای عمومی پذیرفته شده حسابرسی دولتی (GAGAS) به حسابرسی تعارض منافع اشاره شده است. بسیاری این استاندارد را با نام کتاب زرد می شناسند. کتاب زرد از این نوع حسابرسی به عنوان یکی از مصادیق حسابداری و حسابرسی عملکرد در مدیریت دولتی یاد می‌کند. البته وجه اخلاقی حسابرسی در بخش خصوصی هم مطرح است و توسط حسابرس داخلی ارزیابی می‌شود.
ارتباط حسابرسی تعارض منافع با حسابرسی اخلاق
بسیاری از مشاغل دولتی و حتی خصوصی ماهیت اطلاعاتی خاصی دارند. چون اگر کارمندانی که به اطلاعات محرمانه و حساس دسترسی دارند به استفاده غیراخلاقی یا انتشار زودهنگام آن بپردازند، می‌تواند تأثیر مستقیمی بر نتایج اقتصادی، رقابت‌پذیری صنعت و غیره داشته باشد. چنین اقداماتی در بسیاری از کشورها ممنوع، مذموم و غیراخلاقی است.
در ادامه خواهید دید بخش زیادی از حسابرسی اخلاق را در واقع حسابرسی مدیریت تعارض منافع تشکیل می‌دهد. در حقیقت تعارض منافع به عنوان یک پدیده مرتبط با اخلاق شناسایی می‌شود. علت آن را می‌توان در معنای تعارض منافع جست‌وجوکرد.
تعارض منافع برای یک کارمند زمانی معنا دارد که او دارای نوعی منافع شخصی یا فعالیت‌های بیرونی باشد که می‌تواند با انجام وظایف و مسئولیت‌های رسمی او در تضاد باشد. بنابراین هر کارمند موظف است تمام تعارض‌های منافع واقعی، بالقوه یا ادارک شده را گزارش دهد. همچنین موظف است آنها را در راستای منافع عمومی یا شرکت خصوصی که در استخدام آن است، حل کند. لازمه این اتفاق وجود رویه‌های کنترلی و نظارتی شفاف، آموزش وآگاه‌سازی است. برای نمونه، ایجاد دستورالعمل و قانون در این زمینه ، انجام ممیزی تعارض منافع و … توصیه می‌شود.
عمل به توصیه‌های فوق منجر به آشنایی کارکنان با موقعیت‌های تعارض منافع و شناسایی موقعیت‌های پر ریسک می‌شود. در نتیجه امکان پیشگیری و افشای تعارضات را برای کارکنان تسهیل می‌کند. همچنین این اقدامات ارزیابی میزان رعایت تعارض منافع را ممکن می‌کند.
حسابرسی اخلاق چیست و چه تفاوتی با حسابرسی تعارض منافع دارد؟
نهاد عالی ممیزی اروپا (EUROSAI) حسابرسی اخلاق را فرآیندی می‌داند که برای ارزیابی چندین بعد از رفتار اخلاقی یک سازمان استفاده می‌شود. این حسابرسی ارزیابی می‌کند که یک سازمان چقدر با معیارهای مورد توافق استانداردهای اخلاقی مطابقت دارد. همچنین ارزیابی می کند که از مدیریت تا کارمندان، چقدر از تقلب و فساد خودداری می‌کنند. این مفهوم با توجه به میزان ریسک شامل موارد زیر است:
- تعهد به مدیریت اخلاقی و صادقانه
- ترتیبات افشاگری
- تعارض منافع
- برابری و تبعیض
- درز اطلاعات حساس
- درست‌کرداری در قراردادهای تدارکات دولتی
- هدایا و مهمان‌نوازی
یکی از مهمترین بخش‌های مرتبط با ابعاد اخلاقی حسابرسی، حسابرسی تعارض منافع است. لذا به نظر می‌رسد در حسابرسی تعارض منافع، حسابرس یا ممیز با توجه به دستورالعمل‌ها و کدهای از پیش تعریف شده مصادیق تعارض منافع را پیدا می‌کند. برای نمونه، موقعیت‌ها و معاملات انجام شده با خویشاوندان و دوستان، اشتغال بیرونی و غیره را با توجه به اسناد و مدارک و شواهد موجود پیدا می‌کند. در مواردی موقعیت‌ها و شرایط پرریسک را مشخص می‌کند ودستورالعمل اصلاحی می‌نویسد.
حسابرسی تعارض منافع را چه کسانی انجام می‌دهند؟
ممکن است حسابرسی تعارض منافع توسط یک بازرس و حسابرس کل که یکی از مأموران پارلمان است صورت پذیرد. در این صورت این اشخاص معمولاً مسئول حسابرسی نهادهای عمومی هستند. در این حالت حسابرس یا بازرس کل یک انجام حسابرسی کامل از جمله حسابرسی تعارض منافع انجام می دهد. او میزان پاسخگویی و درست‌کرداری نهادهای تحت نظارت را بطور مستقل و به نیابتِ مجلس بررسی می‌کند. در نهایت گزارشی به مجلس تقدیم می‌کند. چنین رویه‌ای در آفریقای جنوبی و نیوزیلند موجود است. رویه‌ای به نسبت مشابه در آلبانی نیز وجود دارد.
البته روند فوق مانع از برونسپاری حسابرسی تعارض منافع به بخ خصوصی نیست. چنانکه در نیوزیلند می‌بینیم وظیفه حسابرسی تعارض منافع در مواردی ازسوی حسابرس کل به حسابرسان خصوصی برونسپاری می‌شود. به‌طور طبیعی بخش خصوصی برای پذیرش این مسئولیت باید استانداردهایی را دارا باشد.
در برخی کشورها نهادهای عمومی دارای هیئت خزانه‌داری است. این هیئت مجموعه‌ای از قوانین و دستورالعمل‌ها را برای مدیریت تعارض منافع تدوین می‌کند. هر نهاد عمومی نیز دارای یک بخش حسابرسی داخلی است. در نهادهای مهمتر حسابرسی تعارض منافع توسط حسابرسان داخلی انجام می‌شود. معمولاً در این حالت دستورالعمل‌های شفافی بر اساس قوانین هیئت خزانه‌داری، داخل هر سازمان تدوین می‌شود. با استفاده از این دستورالعمل داخلی است که ارزیابی‌ها صورت می‌گیرد. در کانادا معمولاً حسابرسی تعارض منافع اینگونه صورت می‌گیرد.
منابع
- Audit Newzealand, Managing conflicts of interest: https://auditnz.parliament.nz/resources/docs/conflicts-of-interest.pdf
- Controler and auditor general- Appendix 2: Some important statutory rules about conflicts of interest: https://oag.parliament.nz/2020/conflicts/appendix2.htm
- Controler and auditor general- Conflicts of interest: https://oag.parliament.nz/good-practice/conflicts-of-interest/introduction & https://oag.parliament.nz/2020/conflicts/docs/conflicts-of-interest.pdf
- Controler and auditor general-Conflict of interest: https://oag.parliament.nz/good-practice/conflicts-of-interest
- Dyrmishi, Arjan & Çela, Marsida.(2014). CONFLICT OF INTEREST IN ALBANIA-REGULATORY FRAMEWORK AND CHALLENGES TO IMPLEMENTATION: https://idmalbania.org/wp-content/uploads/2014/12/Conflict-of-Interest-in-Albania-English-teksti.pdf
- GAGAS Performance Audits: Discussion of Concepts to Consider When Auditing Public Functions and Services
- Government of Canada, Integrated Risk-Based Audit and Evaluation Plan 2016 to 2017:https://www.canada.ca/en/environment-climate-change/corporate/transparency/priorities-management/audit-evaluation/risk-based-plan-2016-2017/planning-approach.html
- National Research Council Canada.(Sep 2019). Audit of Conflict of Interest: https://nrc.canada.ca/sites/default/files/2020-01/audit-coi-mgmt-jan2020-e.pdf
- REPUBLIC OF ALBANIA .(n d).HIGH INSPECTORATE OF DECLARATION AND AUDIT OF ASSETS “: hidaa.gov.al
- Robert Longley.(۲۰۲۳).ThoughtCo, What Is an Ombudsman?: https://www.thoughtco.com/what-is-an-ombudsman-6832802
- Statistics Canada.(2017). Audit of Conflict of Interest Management: https://www.statcan.gc.ca/en/about/audit/pn-80590-100
- Welcome to Integrity Town: https://oag.parliament.nz/good-practice/conflicts-of-interest/quiz-2020
